13 grudnia 1981
Przerwany Kongres Kultury
Warszawa, Teatr Dramatyczny: rozpoczął obrady Kongres Kultury Polskiej, przerwany 13 grudnia przez wprowadzenie stanu wojennego.
W Teatrze Dramatycznym w Warszawie otwarcie Kongresu Kultury Polskiej. Komitet Organizacyjny powołany przez Komitet Porozumiewawczy Stowarzyszeń Twórczych i Naukowych: Jerzy Andrzejewski, Jan Białostocki, Kazimierz Dejmek, Aleksander Gieysztor, Stefan Gierowski, Józef Gierowski, Konrad Górski, Władysław Hasior, Gustaw Holoubek, Tadeusz Kantor, Antonina Kłoskowska, Witold Lutosławski, Karol Małcużyński, Stefan Nowak, Krzysztof Penderecki, Helena Syrkusowa, Klemens Szaniawski, Jan Józef Szczepański, Andrzej Wajda, Jacek Woźniakowski, Stefan Żółkiewski. List Czesława Miłosza. Otworzył kongres Jan Białostocki. Wystąpienia: Jan Józef Szczepański, Andrzej Kijowski, Jacek Woźniakowski, Maria Janion, Bolesław Michałek, Bohdan Korzeniewski, Witold Lutosławski, Mieczysław Porębski. J. J. Szczepański w przemówieniu wstępnym: „Spotkałem się z opinią, że Kongres Kultury Polskiej będzie przypominał koncert okrętowej orkiestry na pokładzie «Tytanica». W tym porównaniu, bardzo pesymistycznym, są pewne cechy prawdopodobieństwa. Należy jednak rozszerzyć tę metaforę: nasz statek przechodził przez wiele sztormów, ulegał dramatycznym katastrofom i jeśli nadal utrzymuje się na fali, to w znacznej mierze dzięki uporowi orkiestry”.
Z wystąpienia A. Kijowskiego: „Stan dzisiejszy w polskich obyczajach i stan polskiego myślenia przypomina czasy saskie. Literatura musi zdobyć się na okrucieństwo takie, do jakiego zdolni byli pisarze, którzy wówczas postawili narodowi zwierciadło przed oczy”. „Przez 36 lat odwagą było mówić prawdę władzy, chronionej przez kagańcowe ustawy i rozbudowany system represyjny […]. Czyżby poza odwagą zuchwałego dworaka, żadna inna literaturze nie przystoi i żaden inny nakaz moralny na nią nie czeka? Otóż czeka: mówić prawdę społeczeństwu o jego stanie umysłowym i moralnym” („Almanach Stanu Wojennego”).
Drugiego dnia kongresu wystąpienia: Andrzeja Wajdy, Jana Błońskiego, Tadeusza Kantora, Antoniny Kloskowskiej, Macieja Ilowieckiego. W dyskusji m.in. Grzegorz Białkowski, ks. Janusz Pasierb, Jan Kott (o konieczności „zorganizowania — w ludzki sposób — przyjazdów i wyjazdów uczonych polskich z Zachodu choćby na krótkie serie wykładów na uniwersytety polskie”).
W programie trzeciego dnia Kongresu zaplanowane były wystąpienia Gustawa Holoubka (dyrektora Teatru), Andrzeja Tyszki, Stefana Nowaka, Klemensa Szaniawskiego, Aleksandra Gieysztora, Ryszarda Manteuffla.
„Tuż po dziesiątej rano, w niedzielę 13 grudnia 1981 roku, przed wejściem do Teatru Dramatycznego zaczęli się gromadzić uczestnicy Kongresu”. „Na drzwiach wisiał napis: «Na mocy decyzji prezydenta m. st. Warszawy Kongres Kultury został rozwiązany»”. („Almanach Stanu Wojennego”).
W nocy z 12 na 13 XII zostali internowani m.in. uczestnicy i organizatorzy kongresu: Halina Mikołajska, Klemens Szaniawski, Andrzej Kijowski, Andrzej Szczypiorski, Jerzy Jedlicki, Roman Zimand, Jerzy Markuszewski. Przesłuchiwani: Gustaw Gottesmann, Zbigniew Kubikowski, Marek Nowakowski i in. Ze wspomnień Waldemara Kuczyńskiego: „Gdy milicjanci chwycili mnie pod ręce […], odczułem wtedy ciągłość wschodnioeuropejskiego losu ludzkiego i historii, ciągłość walki i cigąłość represji, a może niezmienność, skostnienie tego systemu, niemogącego obyć się bez strachu, i stale jeszcze bezskuteczność walki, by to wszystko, w czym żyjemy, stało się bardziej ludzkie i wolne” (Holzer, 1984, s. 234).
(Marta Fik, Kultura polska po Jałcie. Kronika lat 1944–1981, t. 2, s. 967–968)
