Kalendarium

Moskwa: w więzieniu na Łubiance został rozstrzelany, wraz z dwunastoma twórcami żydowskimi również oskarżonymi o działalność antysowiecką, aktor i reżyser Gosudarstwiennogo Jewrejskogo Tieatra (GOSET) Benjamin Zuskin (ur. 28 kwietnia 1899). 

...będąc aktywnym żydowskim nacjonalistą, wspólnie ze swoimi wspólnikami MICHOELSEM i FEFEREM prowadził wrogą działalność przeciwko WKP(b) i władzy radzieckiej. Przekazał do Ameryki wiele artykułów o charakterze nacjonalistycznym na temat sytuacji sztuki w Związku Radzieckim... z aktu oskarżenia przeciwko Zuskinowi

Wydarzenie to, nazwane „nocą zamordowanych poetów”, było krwawym finałem tzw. sprawy Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego. 

Żydowski Komitet Antyfaszystowski powstał w Związku Radzieckim po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej w 1941, jego inicjatorami byli polscy Żydzi, działacze partii socjalistycznej Bund: Henryk Erlich i Wiktor Alter (w grudniu 1941 aresztowani przez NKWD w Kujbyszewie i rozstrzelani pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Niemiec). Komitet, w skład którego wchodzili znani radzieccy artyści, literaci i naukowcy (wszyscy, oprócz fizyka Piotra Kapicy, narodowości żydowskiej), powołano w 1942 , a jego przewodniczącym został Salomon Michoels, aktor i dyrektor GOSET. Zadaniem ŻKA było zbieranie na Zachodzie środków na prowadzenie wojny z Niemcami. Jego członkowie podróżowali m.in. do USA (Micholes i jego zastępca, poeta Icyk Fefer pojechali tam na zaproszenie Alberta Einsteina); w rezultacie zebrano kilkanaście milionów dolarów na zakup czołgów i samolotów, akcja przyniła się także do budowania pozytywnego wizerunku stalinowskiego Związku Radzieckiego. Po wojnie ŻKA zajął się m.in. dokumentowaniem Zagłady i propagowaniem (wspieranej początkowo przez Stalina) idei stworzenia państwa Izrael.

Kiedy stało się jasne, że Izrael nie będzie państwem zależnym od Związku Radzieckiego, Stalin rozpoczął kampanię antysemicką. Pierwszym etapem było zamordowanie Michoelsa 12 stycznia 1948. Kolejnym: aresztowanie Fefera pod zarzutem szpiegostwa. W następnych miesiącach (do lipca 1949) aresztowano ponad stu działaczy Komitetu, który w listopadzie 1948 został oficjalnie rozwiązany; zamknięto wszystkie żydowskie szkoły, teatry, czasopisma. Od stycznia 1949 propagandowe ataki na „kosmopolitów” publikował dziennik „Prawda” – oficjalny organ partii komunistycznej. Większość aresztowanych trafiła do więzień i łagrów (wśród nich żona Mołotowa, Polina Żemczużyna, zaprzyjaźniona z Michoelsem).  

W dniach 8 maja – 18 lipca 1952 odbył się tajny proces, który przeszedł do historii jako „proces poetów żydowskich” . Na ławie oskarżonych znalazło się piętnaście osób: pisarze, tłumacze, dwóch wiceministrów spraw zagranicznych, przywódca związku zawodowego, dwoje lekarzy – z wyjątkiem jednej osoby wszystkich skazano na śmierć. 

Benjamin Zuskin – asystent Michoelsa, a po jego śmierci następca na stanowisku dyrektora GOSET – pochodził z Poniewieży (Litwa). W 1921 przeniósł się ze Swierdłowska do Moskwy, by kontynuować studia w instytucie górnictwa, równocześnie zapisał się do studia aktorskiego Jewrejskogo Kamiernogo Tieatra (od 1925 pod nazwą GOSET), kierowanego przez Aleksieja Granowskiego; po trzech miesiącach stał się członkiem zespołu aktorskiego tego teatru.

W większości ról teatralnych i filmowych był partnerem Salomona Michoelsa. „Wspólnie uosabiają dwie strony żydowskiego charakteru narodowego w ich najbardziej intensywnym wyrazie: obok uwznioślonych i uogólnionych filozoficznie bohaterów Michoelsa pojawiali się weseli, przyziemni, ale też owładnięci myślą o tym, co nieosiaglne, owiany lekkim smutkiem bohaterowie Zuskina” (Elektronnaja jewriejskaja encykłopiedija).

Najważniejsze role teatralne:  Senderl Baba (Podróże Beniamina Trzeciego wg Mendele Mojcher-Sforima, 1927), Błazen (Król Lear, 1935), Hochmach (Błądzące gwiazdy wg Szołema Alejchema, 1940), Badchen (Frejłech Zalmana Szneera (Okunia), 1945). Role w filmach: Człowiek z miasteczka (1930), Granica (1935), Poszukiwacz szczęścia (1936), Nieugięci (1945, pierwszy i ostatni radziecki film na temat Holokaustu; nagroda krytki na festiwalu w Wenecji). Zuskin został aresztowany 23 grudnia 1948.