Hasła

Odmiana popularnego teatru włoskiego, która rozwinęła się w okresie renesansu (od XVI w.), szybko zyskując uznanie i rangę jednej z najważniejszych europejskich tradycji teatralnych. Komedia dell’arte nie opierała swoich przedstawień na pełnym tekście dramatycznym, lecz korzystała ze skrótowego scenariusza, zawierającego wskazówki sceniczne, w tym miejsca wykonywania lazzi, to jest komicznych skeczów rozśmieszających widownię.

Wskutek tego sądzono, że aktorzy improwizowali całe przedstawienia, podczas gdy sceny improwizowane wchodziły w doskonale znaną, stałą konwencję kompozycji poszczególnych części. Umacniał ją fakt, że dobrze znający się zespół, grający ze sobą latami, składał się z odtwórców stereotypowych postaci-ról: Pantalona, Dottore, Kapitana, służącego Arlekina, a także pokrewnych mu postaci takich, jak Brighella, Truffaldino, Scapino, Trivellino, służąca Franceschina, Colombina, Zerbinetta i tzw. Innamorati, czyli Zakochani, np. Lelio lub Leandro oraz Izabella czy Flaminia.

W XVI w. komedia dell’arte zdobyła ogromną popularność we Włoszech. Od drugiej połowy XVI w. trupy włoskie występowały też w innych krajach Europy, zdobywając stopniowo coraz większe uznanie. Począwszy od 1571 aktorzy włoscy regularnie odwiedzali Paryż, zatrzymując się tu coraz dłużej, by wreszcie w 1660 osiąść na stałe, kiedy to trupa pod kierownictwem Tiberio Fiorilliego zaczęła (jako Commèdie-Italienne) występować w Hôtel de Bourgogne, używając tej sali wspólnie z zespołem Molière’a i wywierając wielki wpływ na jego twórczość. Dzięki przejęciu wzorów włoskich przez komedię francuską rozprzestrzeniły się one po całej Europie, stając się źródłem wielu najpopularniejszych schematów fabularnych i typów postaci. Jednocześnie komedia dell’arte przyczyniła się do rozwoju pantomimy. Jej popularność zaczęła stopniowo słabnąć w XVIII w., a procesu tego nie zdołały zatrzymać reformatorskie działania pisarzy włoskich (Carlo Goldoni, Carlo Gozzi).

Na początku XX w. komedia dell’arte została zmitologizowana przez nowo powstałą naukę o teatrze jako najdoskonalsza realizacja teatru o korzeniach pozaliterackich. Reżyserzy-reformatorzy (Jacques Copeau, Jewgienij Wachtangow, Nikołaj Jewreinow, Aleksander Tairow) rozpoczęli też praktyczne dociekania nad jej fenomenem.

Tradycja komedii dell’arte w Polsce

W Polsce tradycja komedii dell’arte była słaba, choć historycy teatru usiłowali dowodzić jej domniemanego wpływu na komedię rybałtowską (Jacek Lipiński). W XVIII w. docierały do nas jej wpływy przefiltrowane głównie przez teatr francuski (Parady Jana Potockiego, 1792; Arlekin na świat urażony Franciszka Bohomolca, 1755; Arlekin Mahomet Franciszka Zabłockiego, 1786), niekiedy służąc do stworzenia względnie oryginalnych kreacji (Król w kraju rozkoszy Zabłockiego, 1787).

W praktyce teatralnej początku XIX w. elementy tradycji komedia dell’arte odnaleźć można w twórczości dramatopisarskiej i w grze aktorskiej Alojzego Żółkowskiego ojca, jednak wszelkie próby tego typu były tłumione przez narastającą cenzurę polityczną i presję poetyki normatywnej.

W XX w. nawiązania do komedii dell’arte pojawiały się jako elementy stylizacji. Obecny był także jej mit związany z Wielką Reformą Teatru (Leon Schiller). Nie sposób jednak wskazać na trwały i głęboki wpływ tej tradycji na teatr polski.

Bibliografia

• Brahmer, Mieczysław: Komedia renesansu włoskiego, [w:] W galerii renesansowej. Szkice literackie, Warszawa 1957;
• Hera, Janina: Z dziejów pantomimy czyli pałac zaczarowany, Warszawa 1975;
• Mic Constant (Konstanty Miklaszewski): Komedia dell’arte, czyli teatr komediantów włoskich XVI, XVII i XVIII wieku, przeł. Sława i Michał Browińscy, Wrocław 1961;
• Nicoll, Allardyce: W świecie Arlekina. Studium o komedii dell’arte, przeł. Antoni Dębnicki, Warszawa 1967;
• Ratajczakowa, Dobrochna: Noc włoska i noc amerykańska, [w:] tejże: W krysztale i w płomieniu. Studia i szkice o dramacie i teatrze, t. 2, Wrocław 2006;
• Surma-Gawłowska, Monika: Narodziny teatru zawodowego: komedia dell’arte, [w:] Miszalska, Jadwiga; Surma-Gawłowska, Monika: Historia teatru i dramatu włoskiego, t. 1: Od XIII do XVIII wieku, Kraków 2008;
• Taviani, Ferdinando; Schimo, Mirella: Il segreto della commedia dell’arte, Firenze 1982.