Hasła

Typ techniki dramatycznej wprowadzonej przez Augusta Strindberga, poczynając od Drogi do Damaszku (1898), potem w Grze snów (1901) i w Sonacie widm (1907), a następnie przejęty przez niemieckich dramatopisarzy ekspresjonistycznych (por. ekspresjonizm).

Pojawienie się dramatu stacji poprzedziły doświadczenia Strindberga z dramatem subiektywnym, który niszczył tradycyjną obiektywną technikę tworzenia gatunku opartego na wpisanym w fabułę i wyznaczającym akcję przyczynowo-skutkowym i teleologicznym ciągu sytuacji dramatycznych, usytuowanych w pewnym miejscu i czasie, na hierarchicznie uporządkowanych postaciach i dialogu jako głównej formie podawczej, demonstrującym gry międzyludzkie i ich konsekwencje. Dramat stacji był konsekwencją dramatu subiektywnego, dążącego do odsłonięcia utajonego życia psychicznego centralnej postaci i z jej perspektywy przedstawiającej wydarzenia.

W pisanym tą techniką dramacie znikają uwarunkowania przyczynowo-skutkowe, unieważnione zostaje miejsce i czas akcji oraz sama akcja, stająca się serią porozrywanych scen, epizodów, żywych obrazów, niepowiązanych ze sobą fragmentów wyłaniających się z przeszłości bohatera; unicestwieniu ulega dialog, przechodzący w dwugłos czy wielogłos zestawiony z monologiem. Sztuka staje się zbiorem spotkań „ja” dominującego nad rzeczywistością przedstawioną, którą zapełniają postaci będące efektem rozpadu osobowości tego „ja” lub jego wewnętrznymi projekcjami. Pojawiające się osoby podwajają się, roztapiają, jednoczą. Ten rozchwiany układ spaja jedynie centralna osoba dramatu, dzięki „rewii” scen (określenie Petera Szondiego) wędrująca po bezdrożach swej duszy lub jakby z innej perspektywy (niczym Córka Indry w Grze snów) oglądająca ludzki świat. Rzeczywisty jest tu jedynie pejzaż wewnętrzny bohatera, wyobcowanego i wyizolowanego ze świata zewnętrznego, który staje się przedmiotem konfrontacji, choć zarazem przybiera postać fantomową; tym samym bohater konfrontuje się ze swymi własnymi widmami, wspomnieniami, przeżyciami, dziwnymi pomysłami, co pozwala dramatowi zagłębić się w sferę jego podświadomości, zapisującej niejako demony podświadomości samego autora.

Dla dramatu stacji charakterystyczne są także odwołania do poetyki snu, który w swej nieciągłej, posiadającej własną logikę formie zbiega się z dramatem stacji Materią snu i materią stacji rządzą jednak prawa intelektu, zapisującego proces psychologicznej introspekcji, tyle intuicyjnej, ile wspartej wiedzą, zawodną logiką i przeczuciem. W ten sposób dramat stacji staje się z jednej strony techniką gatunkowej realizacji, a z drugiej – zapisem metaforycznego dramatu egzystencji, próbującej rozpoznać własne istnienie. Izolowany bohater tego dramatu, Obcy lub Nieznajomy, powróci w ekspresjonistycznych wizjach scenicznych jako Syn Waltera Hasenclevera (1914), Żebrak Reinharda Sorgego (1912), „droga do Damaszku” wyznaczy Przemianę Ernsta Tollera (1919), a dramat stacji przybierze postać moralitetu wyznaczonego przez kolejne stacje w Od poranku do północy Georga Kaisera (1912).

Dramat stacji nie miał u nas wybitnych realizacji, w dodatku zawdzięczał swe pojawienie się złączeniu z inspiracją ekspresjonistyczną, która w pewien sposób go ograniczała. Za najważniejszy przykład można uznać pokazany przez Redutę Sen Felicji Kruszewskiej (1927), który jest utrzymanym w poetyce Ich-drama zapisem psychiki bohaterki i jej inicjacji w dorosłość. Podobnie podmiotowe, subiektywistyczne ciągi sytuacji pozbawionych związków przyczynowo-skutkowych tworzą dramaty Kazimierza Andrzeja Czyżowskiego (Ulica dziwna, 1922), Andrzeja Rybickiego (szczególnie Kostium Arlekina, 1926) czy Mariana Niżyńskiego.

Bibliografia

• Lewko, Marian: Studia o Strindbergu, Lublin 1999;
• Sokół, Lech: August Strindberg, Warszawa 1981;
• Sokół, Lech: Wstęp, [w:] August Strindberg: Wybór dramatów. Wybór, przekład i przypisy Zygmunt Łanowski, Wrocław 1977 [BN II 1985];
• Rawiński, Marian: Między misterium i farsą. Polska dramaturgia międzywojenna w kontekście europejskim, Lublin 1986;
• Rzewuska, Elżbieta: Polski dramat ekspresjonistyczny wobec konwencji gatunkowych, Lublin 1988;
• Stefanek, Paul: Zur Dramaturgie des Stationendramas, [w:] Beiträge zur Poetik des Dramas, Hrsg. Werner Keller, Darmstadt 1976;
• Styan, J. L.: Współczesny dramat w teorii i scenicznej praktyce, przeł., oprac. i uzup. Małgorzata Sugiera, przedm. Jan Błoński, Wrocław 1995;
• Szondi, Peter: Teoria nowoczesnego dramatu 1880-1950, przeł. Edmund Misiołek, Warszawa 1976.