Hasła

Jako określenie gatunkowe w odniesieniu do dramatu stosowane dopiero w XX w. Dramat groteskowy wyznacza występująca w różnych gałęziach sztuki estetyczna kategoria groteski (z wł. grottesca). Ma ona wymiar estetyczno-światopoglądowy i opiera się na dysonansowej wizji rzeczywistości, na ostrym skonfliktowaniu i skontrastowaniu jej przeciwstawnych elementów.

Pokazując wewnętrzną sprzeczność obrazu świata, groteska wyraża twórczą niezależność i bunt, projektuje też równie złożoną, ambiwalentną postawę odbiorcy. Współtworzą ją różne odmiany deformacji – monstrualna i przerażająca, błazeńska i trywialna, ekscentryczna i fantastyczna, demoniczna i zabawna. Odnajdziemy w niej hiperbolę i karykaturę, absurd i nonsens, jednocześnie kwestionujący przyjęte zasady konstrukcji dzieła, istniejący porządek i budujący świat na opak. Z drugiej strony, groteska może być tylko konwencją, pozbawioną światopoglądowego aspektu negacji i wolności, wykorzystującą groteskowe struktury w funkcjach komicznych i humorystycznych.

Świadomość odrębności groteski pojawiła się w XV w. po odkryciu antycznych rzymskich malowideł ściennych i do XVIII w. łączono ją głównie z malarstwem, choć była też związana z farsą, burleską, parodią, karnawałem. Tworzyła antytetyczną wizję świata, opozycyjną do uznawanych kanonów wzniosłości, dobra i piękna. Stanowiła składnik renesansowych komedii i tragedii oraz niskich jarmarcznych gatunków. W XIX w. stała się komponentem wielkich dramatów romantycznych (np. sen Senatora w III części Dziadów Adama Mickiewicza). Taką rolę, koniecznego komponentu obrazu świata w dramacie, przyznał jej manifest Victora Hugo zawarty w przedmowie do tragedii Cromwell (1828).

Nowsze dzieje groteski polskiej rozpadają się na dwie linie. Pierwsza, komercyjna i czysto konwencjonalna, używająca nazwy gatunkowej „groteska”, pojawiła się na początku XX w. (np. Zygmunta Kaweckiego Pan Adam, komedio-groteska z 1905; Brunona Winawera Losy Europy, 1913; Rokowania pokojowe, 1917), przy czym mogła ją zastępować komedia, jak w przypadku Dobrodzieja złodziei Karola Irzykowskiego i Henryka Mohorta (1906). Drugą linię, nowatorską, rozpoczyna we Francji Alfred Jarry (Ubu król, czyli Polacy, prem. 1896), podejmuje ją Guillaume Apollinaire (Cycki Tejrezjasza, 1917) i twórcy awangardowi. W tej linii pojawi się u nas cały szereg dramatów groteskowych. Będzie to groteska straganowa Emila Zegadłowicza Łyżki i księżyc (1924), Romana Jaworskiego Hamlet wtóry – królewic wszechświata (1921), w przedmowie zawierający autorską koncepcję dramatu groteskowego, Bal manekinów Brunona Jasieńskiego (1931) czy „zagęszczona groteska” w sztukach Witkacego, które w latach międzywojennych pozostały na marginesie życia teatralnego, wchodząc na scenę dopiero po 1956. Do awangardowej tradycji dadaistów, futurystów, surrealistów nawiąże powojenny dramat absurdu.

Dramat groteskowy nie jest dziś terminem gatunkowym, lecz określa estetykę dzieła. Stosuje się go do twórczości Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego (zwłaszcza do Teatrzyku Zielona Gęś, 1946-1950), utworów Witolda Gombrowicza (Iwona, księżniczka Burgunda, 1938; Ślub, 1946; Operetka, 1966) i Sławomira Mrożka (poczynając od jego debiutanckiej Policji, 1958), rzadziej do dramatów Tadeusza Różewicza, w których objawia się jako groteska poetycka. Termin odnosi się również do dramatów Mirona Białoszewskiego i pisanych na emigracji sztuk Mariana Pankowskiego, ale i do pewnych utworów Jerzego Broszkiewicza czy Stanisława Grochowiaka. Każdy autor tworzący dramat groteskowy preferuje odmienną postać tej bogatej i zróżnicowanej kategorii estetycznej.

Bibliografia

• Behar, Henri: Dada i surrealizm w teatrze, przeł. Piotr Szymanowski, Warszawa 1975;
• Bolecki, Włodzimierz: Groteska, groteskowość; Kelera, Józef: Groteski dramaturgia [w:] Słownik literatury polskiej XX wieku, red. zespół, Warszawa 1992; Głowiński, Michał (red.): Groteska, Gdańsk 2003;
• Guderian-Czaplińska, Ewa: Szara strefa awangardy, Wrocław 1998;
• Heidsiek, Arnold: Das Groteske und das Absurde im modernen Drama, Kohlhammer 1969;
• Krajewska, Anna: Dramat i teatr absurdu w Polsce, Poznań 1996;
• Rawiński, Marian: Dramaturgia polska 1918-1939, Warszawa 1993;
• Thomson, Philip: The Grotesque, London 1972;
• W kręgu groteski (wybór studiów), „Pamiętnik Literacki” 1979 z. 4.