Hasła

Teatr Polskiego Radia, teatr słowa mówionego i śpiewanego, wykorzystujący radiową technikę nadawczo-odbiorczą, wzbogacony muzyką i efektami akustycznymi; związany z początkami radiofonii publicznej (1925), kontynuuje i rozwija wieloletnią tradycję radia artystycznego w Polsce.

Międzywojenny teatr wyobraźni 

W okresie międzywojennym nazywany „teatrem wyobraźni”^[1]. Pierwszym spektaklem radiowym były fragmenty Warszawianki Stanisława Wyspiańskiego w opracowaniu radiowym i reżyserii Mikołaja Alojzego Kaszyna, nadane 29 listopada 1925. Premiera pierwszego, specjalnie napisanego dla radia, słuchowiska Pogrzeb Kiejstuta Witolda Hulewicza odbyła 15 maja 1928 w rozgłośni Polskiego Radia w Wilnie; jest to także moment narodzin dramaturgii radiowej.

Początkowo posługiwano się transmisją przedstawień ze studia radiowego (również pleneru), z czasem zaczęto transmitować „na żywo” z teatru, sal koncertowych, nadawać ze studia radiowego adaptacje dramatów, dzieł epickich, liryki (zwane wówczas radiofonizacjami), a następnie realizować teksty specjalnie pisane dla radia, nazywane jako dzieło literackie „dramatem lub scenariuszem radiowym”, a jako dzieło literacko-foniczne – słuchowiskiem (termin „słuchowisko” pojawił się w obiegu w latach 30. XX wieku). Do szybkiego rozwoju sztuki radiowej przyczyniło się zainteresowanie pisarzy możliwościami dotarcia do potencjalnych odbiorców za pomocą techniki radiowej (m.in.: Jerzy Szaniawski, Jarosław Iwaszkiewicz, Janina Morawska, Kornel Makuszyński, Benedykt Hertz, Ewa Szelburg-Zarembina, Artur Maria Swinarski), a także pionierów sztuki radiowej (głównie związanych z rozgłośnią wileńską Polskiego Radia: Witold Hulewicz, Antoni Bohdziewicz, Tadeusz Łopalewski, Zbigniew Kopalko, Halina Hohendlingerówna, Tadeusz Byrski). Z teatrem radiowym w tym okresie współpracowała czołówka polskich artystów teatru: Leon Schiller, Juliusz Osterwa, Stefan Jaracz, Aleksander Zelwerowicz, Ludwik Solski, Michał Melina, Edmund Wierciński, Aleksander Węgierko, Stanisława Wysocka). Poza Warszawą i Wilnem, teatry wyobraźni działały w Poznaniu, Katowicach, Łodzi, Krakowie, Baranowiczach i we Lwowie.

Wraz z doskonaleniem się techniki radiowej i gromadzeniem doświadczeń następował rozwój form słuchowiskowych, których pierwsze próby rejestracji pojawiły się w połowie lat 30. XX wieku^[2]. Powstawały słuchowiska narracyjne, dialogowane, dokumentalne, biograficzne, reportażowe; montaże słuchowiskowe, odcinkowa powieść radiowa (m.in. Państwo Tutkowie, Dni powszednie państwa Kowalskich Marii Kuncewiczowej). Słuchowiska nadawano na żywo. Wiele z nich zdobyło znaczną popularność, były też realizowane przez stacje zagraniczne. Do początku wojny zrealizowano ponad dwa tysiące tytułów^[3], z czego do naszych czasów zachowały się nieliczne teksty oryginalnych scenariuszy i fragmenty nagrań.

Teatr Polskiego Radia od 1946

Po wojnie reaktywowano działalność teatru radiowego, starając się uchronić i wzbogacić wypracowane w okresie międzywojennym formy radiowe. Rozwijano równocześnie prace teoretyczne dotyczące słuchowiska i teatru radiowego, który od 1946 roku działał pod oficjalną nazwą Teatr Polskiego Radia. Jego pierwszym powojennym kierownikiem i głównym reżyserem został Bronisław Dardziński^[4]. W nowych warunkach społeczno-politycznych stawiano przede wszystkim na klasykę i adaptację literatury. Pierwszym zachowanym w całości zapisem jest słuchowisko Pan Jowialski Aleksandra Fredry z 1949 roku (w reżyserii i z udziałem Aleksandra Zelwerowicza). W końcu lat 40. Teatr Polskiego Radia stał się samodzielną jednostką organizacyjną. Podobnie jak całe radio, był – szczególnie w latach 1949–1955 – fragmentem frontu propagandowego, ale i też miejscem, gdzie chronili się niezbyt dobrze widziani przez władzę twórcy. Prawdziwa odnowa i rozwój działalności artystycznej nastąpiły po roku 1956. Wtedy to Teatr Polskiego Radia, kierowany przez Janusza Warneckiego i Zdzisława Nardellego, stał się jednym z wyróżników Polskiego Radia.

W niedługim czasie powstała tzw. szkoła polskiej dramaturgii radiowej, sygnowana takimi nazwiskami, jak m.in.: Andrzej Mularczyk, Jerzy Janicki, Jarosław Abramow, Stanisław Grochowiak, Ireneusz Iredyński, Janusz Krasiński, Jerzy Krzysztoń, Henryk Bardijewski, Zofia Posmysz. Dynamicznie rozwinęła się reżyseria radiowa m.in. Zbigniewa Kopalki, Tadeusza Byrskiego, Janusza Warneckiego, Juliusza Owidzkiego, Wojciecha Maciejewskiego, Zofii Rakowieckiej, Jana Zelnika. W latach 60. i 70. na potrzeby programowe przygotowywano blisko 600 premier słuchowiskowych rocznie, a reżyserii radiowej podejmowali się gościnie tacy twórcy teatralni, jak: Ludwik Renè, Jan Świderski, Gustaw Holoubek, Andrzej Łapicki, Helmut Kajzar, Konrad Swinarski czy Aleksander Bardini. Wypracowano rozmaite formy audycji radiowych: słuchowiska oryginalne, adaptacje dramatu teatralnego, poezji, powieści, opowiadania oraz dialogu filozoficznego, a ponadto złożone radiowe formy dokumentalne, audycje słowno-muzyczne, magazyny satyryczno-rozrywkowe oraz odcinkowe powieści radiowe. Na dorobek teatru radiowego złożyły się także dziesiątki słuchowisk i audycji słowno-muzycznych dla dzieci i młodzieży, zrealizowanych przez radiowy teatr dziecięcy. Działał on w nawiązaniu do bogatych tradycji przedwojennych, utrwalanych i rozwijanych przez cały okres powojenny, m.in. przez niezmordowaną animatorkę radiowej twórczości dziecięcej – Wandę Tatarkiewicz-Małkowską^[5].

Nie bez znaczenia dla rozkwitu teatru radiowego była działalność tzw. laboratorium dźwięku, czyli Studia Eksperymentalnego Polskiego Radia, założonego w 1957 r. przez Józefa Patkowskiego, znakomitego muzykologa i akustyka (wcześniej kierownika muzycznego Teatru Polskiego Radia). Działali tu tacy kompozytorzy i twórcy muzyki elektronicznej jak m.in.: Krzysztof Penderecki, Kazimierz Serocki, Ryszard Szeremeta, Eugeniusz Rudnik czy Luigi Nono i Karlheinz Stockhausen.

W okresie powojennym został nagrany w zasadzie cały kanon literatury narodowej i powszechnej. Dramaty pisane specjalnie dla teatru radiowego zyskały wiele nagród w międzynarodowych konkursach i festiwalach m.in. utwory Jerzego Janickiego, Andrzeja Mularczyka, Jerzego Krzysztonia. Nagrywane w teatrze radiowym słuchowiska prezentowano często w cyklach tematycznych, m.in.: Teatr Polskiego Radia, Studio Klasyczne, Studio Współczesne, Niedzielny Teatr Popołudniowy, Klub 60-ciu, Scena Narodowa, Teatr Staropolski, Pół Wieku Teatru Polskiego Radia, Teatr Klasyki dla Młodzieży, Radio Dzieciom. Teatr radiowy stworzył ponadto cieszące się ogromną popularnością cykliczne audycje: Teatr Eterek Jeremiego Przybory i Jerzego Wasowskiego (1948–1958), Teatr Poezji (od 1955), Teatrzyk Zielone Oko (od 1967 do lat 90.), Radiowy Teatr Kameleon, Teatr Sensacji, a także powieści radiowe w odcinkach m.in. Matysiakowie (od 1956) i W Jezioranach (od 1960).

Muzykę do słuchowisk i muzycznych form teatru radiowego komponowali m.in. Czesław Aniołkiewicz, Augustyn Bloch, Witold Lutosławski, Maciej Małecki, Piotr Moss, Edward Pałłasz, Zygmunt Preisner. W reżyserii radiowej specjalizowali się m.in. Romana Belczyk-Bobrowska, Stanisława Grotowska, Natalia Szydłowska, Zdzisław Dąbrowski, Zdzisław Nardelli, Juliusz Owidzki, Wiesław Opałek, Edward Płaczek, Andrzej Pruski, Sławomir Pietrzykowski, Andrzej Zakrzewski.

Po roku 1989 z Teatrem Polskiego Radia na stałe związała się grupa absolwentów Wydziału Radia i Telewizji UŚ w Katowicach, m.in. Janusz Kukuła (obecny dyrektor i reżyser główny Teatru PR), Jan Warenycia, Waldemar Modestowicz, Henryk Rozen, Sławomir Olejniczak, Marek Kulesza, Dobrosława Bałazy. Polskie słuchowiska zdobywają prestiżowe nagrody na międzynarodowych festiwalach sztuki radiowej i telewizyjnej Prix Italia, Prix Europa, Prix Futura, Prix Marulić, Prix Ex Aequo, Ostankino Prize. Od 1997 organizował Festiwal Słuchowisk Polskiego Radia w Bolimowie i Rzeszowie, a od 2001 Festiwal Teatru Polskiego Radia i Teatru Telewizji Polskiej „Dwa Teatry”, odbywający się corocznie w Sopocie. Festiwal ten stał się jedną z najważniejszych imprez gromadzących twórców artystycznego radia i telewizji. Zespół Teatru Polskiego Radia od 1988 przyznaje Wielkiego Splendora, nagrodę za wybitne kreacje aktorskie w słuchowiskach oraz twórczy wkład na rzecz rozwoju i umacniania rangi radia artystycznego w Polsce. Wyróżnienie to otrzymało dotąd blisko 50 artystów. Jego laureatami są m.in.: Bronisław Pawlik, Zofia Rysiówna, Irena Kwiatkowska, Gustaw Holoubek, Aleksander Bardini, Anna Seniuk, Krzysztof Kowalewski, Danuta Stenka, Mariusz Benoit, Krzysztof Kolberger.

Teatr Polskiego Radia tworzy zespół doświadczonych reżyserów, realizatorów dźwięku, ilustratorów muzycznych oraz kierowników produkcji, specjalizujących się w nagraniach różnorodnych form literackich – od najprostszych solówek do wielkich spektakli fonicznych (również w systemie dźwięku przestrzennego) oraz artystycznych form dokumentalnych. Z teatrem radiowym współpracuje stale grupa reżyserów teatralnych i filmowych, m.in. Janusz Zaorski, Julia Wernio, Paweł Łysak, Tomasz Man, Darek Błaszczyk, Artur Tyszkiewicz, Maciej Wojtyszko czy Jerzy Gruza. Na podstawie multimedialnej radiowej bazy danych szacuje się łączną liczbę słuchowisk zrealizowanych przez Teatr Polskiego Radia od 1949 na ponad 25 tysięcy.

Studio Teatralnych Form Eksperymentalnych im. Eugeniusza Rudnika

Nawiązując do tradycji Studia Eksperymentalnego Polskiego Radia, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego i Teatr Polskiego Radia podjęły w styczniu 2017 inicjatywę produkowania i emisji słuchowisk, tworzonych przez zespoły składające się z muzyków, artystów dźwięku, reżyserów, dramatopisarzy i kompozytorów. Cykl audycji pod nazwą Studio Teatralnych Form Eksperymentalnych dedykowano pamięci Eugeniusza Rudnika. Powstałe w jego ramach dzieła emitowane są raz w miesiącu na antenie Programu III Polskiego Radia, później dostępne będą na stronach naszej encyklopedii.

Bibliografia

• Bachura J.: Odsłony wyobraźni. Współczesne słuchowisko radiowe, Toruń 2012.
• Bardijewska S.: Muza bez legendy. Szkice o dramaturgii radiowej, Warszawa 1978.
• Bardijewska S.: Nagie słowo. Rzecz o słuchowisku, Warszawa 2001.
• Bardijewska S.: Radio w epoce kultury wizualnej, „Wizja Publiczna. Dodatek specjalny”, 2001.
• Byrski T.: Inaczej niż w teatrze, „Radio i Świat” 1951 nr 45.
• Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Teatr, widowisko, pod red. M. Fik, S. Krzemienia-Ojaka, Warszawa 2000.
• Godlewska E.: Czym jest słuchowisko?, „Dialog” 2009 nr 7-8.
• Hulewicz W.: Teatr wyobraźni. Uwagi o słuchowisku i literackim scenariuszu, Warszawa 1936.
• Kalendarium Polskiego Radia 1918-2006, Warszawa 2006.
• Kaziów M.: O dziele radiowym. Z zagadnień estetyki oryginalnego słuchowiska, Wrocław 1973.
• Kopalko Z.: Teatr Polskiego Radia, „Biuletyn Radiowy” 1960 nr 5.
• Kosidowski Z.: Artystyczne słuchowiska radiowe, Poznań 1928.
• Kwiatkowski M.J.: Kulisy radia, Warszawa 1973.
• Kwiatkowski M. J.: Narodziny Polskiego Radia, Warszawa 1972.
• Laskowicz K., Świat za drzwiami. Początki polskiej myśli radioznawczej i praktyki słuchowiskowej, Poznań 1983.
• Leksykon Twórców Polskiego Radia, T. 1., red. A. Sowa, R. Habielski, Warszawa 2006.
• Literatura polska XX wieku. Przewodni encyklopedyczny, pod red. J. Wojnowskiego, Warszawa 2000.
• Machay H.: Pięćdziesiąt lat minęło. Wspomnienia realizatorki dźwięku, „Teatr Polskiego Radia” 1997 nr 1 (6).
• Markuszewski J.: Teatr treści, „Teatr Polskiego Radia” 1995 nr 2.
• Marynowski Z.: XI muza, „Radio” 1932, nr 18.
• Marynowski Z.: Teatr wyobraźni, „Radio” 1933, nr 45.
• Mayen J.: Radio a literatura, Warszawa 1965.
• Miszczak S.: Radiofonia i telewizja w XXV-leciu, Warszawa 1969.
• Myśliński J.: Mikrofon i polityka. Z dziejów radiofonii polskiej 1944-1960, Warszawa 1990.
• „Pamiętnik Teatralny” 1973, z. 3-4. (w całości poświęcony t.r).
• Owidzki J.: Włączyć się w grę wyobraźni. Rozmowa z Joanną Szwedowską, „Teatr Polskiego Radia” 1995 nr 2.
• Pleszkun-Olejniczakowa E.: Słuchowiska Polskiego Radia w okresie piętnastolecia 1925-1939. T. 1. Fakty, wnioski, przypuszczenia, Łódź 1999.
• Pleszkun-Olejniczakowa E.: Słuchowiska Polskiego Radia w okresie piętnastolecia 1925-1939. T. 2. Rejestr słuchowisk piętnastolecia 1925-1939, Łódź 2000.
• Pleszkun-Olejniczakowa E., Bachura J., Pawlik A.: Dwa teatry. Studia z zakresu teorii i interpretacji sztuki słuchowiskowej, Toruń 2011.
• Polanica S.: 100 słuchowisk i sztuk w ciągu roku. Piękny dorobek Teatru Polskiego Radia, „Radio i Świat” 1952 nr 18.
• Polanica S. [Bury S. E.], Jeszcze o teatrze radiowym. Rozmowa z redakcją słuchowisk i kierownictwem teatru PR., „Radio i Świat” 1952 nr 1.
• Słuchowiska polskiego Radia 1925-1935. Spis sporządzony na podstawie materiałów B. Bergel i M. J. Kwiatkowskiego, „Pamiętnik Teatralny” 1973 z.3-4, s. 409-490.
• Wójciszyn-Wasil A.: Sztuka radiowa w Polsce i jej krytyka do 1939 roku, Lublin 2012.

  Przypisy

  1. ^ Termin „teatr wyobraźni” po raz pierwszy pojawił się w 1933 r. w artykule Zdzisława Marynowskiego, a rozpropagowany i rozwinięty został przez Witolda Hulewicza, od 1935 r. kierownika literackiego i organizatora teatru radiowego.
  2. ^ Zob. E. Pleszkun-Olejniczakowa, Słuchowiska Polskiego Radia w okresie piętnastolecia 1925-1939. T. 2. Rejestr słuchowisk piętnastolecia 1925-1939, Łódź 2000, s. 11-13.
  3. ^ Elżbieta Pleszkun-Olejniczakowa odnotowała, na podstawie zebranych materiałów (głównie prasowych), liczbę 2522 słuchowisk zrealizowanych w rozgłośniach Polskiego Radia w latach 1925-1939. Zob. E. Pleszkun-Olejniczakowa, Słuchowiska Polskiego Radia…, s. 14.
  4. ^ Bronisław Dardziński (1901–1971), aktor, reżyser i kierownik Teatru PR. Do 1935 r. aktor w teatrach Warszawy, Częstochowy, Kalisza, Katowic, Gdyni, Gdańska i Łodzi. Później na stałe w Warszawie. Od 1936 r. bardzo często występował jako aktor i lektor w słuchowiskach i audycjach rozgłośni warszawskiej Polskiego Radia, a od 1938 poświęcił się wyłącznie pracy radiowej. We wrześniu 1939 brał udział w audycjach nadawanych dla warszawskiego frontu oraz w koncertach organizowanych w szpitalach żołnierskich. W marcu 1941 r. w związku ze sprawą I. Syma został aresztowany i razem z S. Jaraczem i L. Schillerem wywieziony do Oświęcimia. Po wyjściu z obozu pracował jako goniec w Dyrekcji Kolei. Po powstaniu warszawskim przebywał w Kielcach, skąd został wezwany do Lublina, gdzie powierzono mu reaktywowanie i zorganizowanie działu teatralnego Polskiego Radia, główny reżyser, a później pierwszy kierownik Teatru Polskiego Radia (lata 1946-1948 i 1949-1950). W latach 50. i 60. dorywczo występował na scenie i w filmie jako wykonawca ról drugoplanowych i epizodów. Pozostawił duży dorobek reżyserski w dziedzinie słuchowisk i audycji literackich (ponad 200 nagrań). Pierwszy reżyser powieści radiowej W Jezioranach (Słownik biograficzny teatru polskiego, T. 2. 1900–1980, red. nacz. Z. Wilski, Warszawa 1994, s. 148–149).
  5. ^ Wanda Tatarkiewicz-Małkowska, reżyserka, aktorka, autorka niezliczonej liczby adaptacji i audycji radiowych, od 1949 r. kierownik Radiowego Teatru Dziecięcego, zob. S. Bądkowska, Wanda Tatarkiewicz. Laureatka nagrody za słuchowiska dziecięce, „Radio i Świat” 1955 nr 24, s. 1.