Autor: Wojciech Majcherek
Teatr Telewizji
Pierwszy spektakl Teatru Telewizji – Okno w lesie radzieckich autorów Rachmanowa i Ryssa w reż. Józefa Słotwińskiego – nadano 6 listopada 1953 roku – w drugim roku działalności Telewizji Polskiej. Bardzo szybko Teatr TV zyskał stałą pozycję w telewizyjnym programie. Regularność emisji, wysoki poziom artystyczny, wartościowy repertuar, zaangażowanie najwybitniejszych twórców, duża popularność wśród widzów spowodowała, że Teatr TV stał się ważną instytucją polskiej kultury o fenomenie na skalę światową.
Specyfikę Teatru TV jako widowiska telewizyjnego określiła przede wszystkim technika. Jej rozwój wyznaczał kolejne etapy w historii telewizyjnej sceny. W pierwszym okresie przedstawienia realizowano w studio na żywo (pamiątką tych czasów pozostała emisja spektakli w poniedziałki, ponieważ to był wolny dzień dla aktorów w pracy w teatrach). Telewizyjny teatr funkcjonował wtedy najbliżej teatru żywego planu, ponieważ dla obu tożsama była jednoczesność nadawania i odbioru przekazu. Twórcami Teatru TV byli przede wszystkim artyści teatralni (m.in. Maryna Broniewska, Ludwik René, Władysław Sheybal). Związek teatru telewizyjnego z teatrem dramatycznym widoczny był także w doborze repertuaru (sięgano często do współczesnej dramaturgii, np. sztuk Sartre'a, Anouilha, Giraudoux, które weszły do repertuarów na fali odwilży 56 r.).
Na przełomie lat 50. i 60. pojawiła się możliwość rejestrowania programu na tzw. taśmie telerecordingowej. Dzięki temu można było powtarzać już raz emitowany spektakl (w ten sposób jako jedno z pierwszych zachowało się w całości słynne przedstawienie Apollo z Bellac Giraudoux w reż. Adama Hanuszkiewicza z 1961 roku). Później wraz z udoskonaleniem się możliwości zapisu magnetycznego obrazu, stopniowo odchodzono od nadawania przedstawień na żywo, a ich realizacja zaczęła przypominać produkcję filmową z możliwością wielokrotnego nagrywania scen i montażem wersji ostatecznej. U progu lat 70. (wraz z oddaniem siedziby TVP przy ul. Woronicza w Warszawie) pojawiły się pierwsze spektakle realizowane w kolorze. Coraz częściej też twórcy wychodzili z telewizyjnego studia w tzw. plener (tego typu próbę podjął już w 1957 r. Adam Hanuszkiewicz przy realizacji opowiadania Hłaski Dwaj mężczyźni na drodze). W telewizyjnych spektaklach zaczęto wprowadzać tzw. dokrętki filmowe. Środki filmowe z czasem zdominowały estetykę Teatru TV.
Z Teatrem TV związało się wielu wybitnych twórców teatralnych i filmowych, niektórzy wywarli nań szczególny wpływ. W pierwszym okresie był to Adam Hanuszkiewicz – w latach 1957–63 główny reżyser telewizji. Stosował bardzo bogatą skalę rozwiązań stylistycznych, podporządkowanych jednak ekspozycji twarzy aktorów. Cechą charakterystyczną twórczości Hanuszkiewicza była ogromna rozpiętość repertuaru od dramaturgii klasycznej i współczesnej po adaptacje prozy i poezji (m.in. serial wg Pana Tadeusza).
Odmienną wizję, hołdującą realizmowi prezentował Jerzy Antczak, który przejął po Hanuszkiewiczu kierownictwo Teatru TV. W jego repertuarze znalazły się sztuki Czechowa, Ostrowskiego, Niekrasowa, Bułhakowa, Szaniawskiego, Williamsa. Uznanie przyniosły mu spektakle wg scenariuszy Zdzisława Skowrońskiego (m.in. Mistrz uhonorowany w 1966 r. prestiżową nagrodą Prix Italia) oraz Epilog norymberski, jeden z pierwszych widowisk tzw. teatru faktu. Wybitną indywidualnością Teatru TV był Jerzy Gruza, który w latach 60. i 70. zrealizował całą serię spektakli o bardzo szerokim zakresie repertuaru (od klasyki dramatu: Król Edyp i Antygona Sofoklesa, Romeo i Julia Szekspira, Mieszczanin szlachcicem Moliera, Rewizor Gogola, Eryka XIV Strindberga po dramaturgię współczesną: Kariera Artura Ui Brechta, Wizyta starszej pani Dürrenmatta). Premiera Opowieści Hollywoodu Hamptona w 1986 r. objawiła niezwykły talent telewizyjny Kazimierza Kutza. Na przełomie lat 80. i 90. zrealizował spektakle, które zyskały rozgłos (m.in. Samobójca Erdmana, Do piachu Różewicza, Emigranci Mrożka, Antygona w Nowym Jorku Głowackiego, Noc Walpurgii Jerofiejewa, Zapach orchidei Rylskiego, Kartoteka rozrzucona Różewicza).
W miarę rozwoju telewizyjnego teatru wykształciła się także grupa artystów, którzy w Teatrze TV koncentrowali swą twórczość. Należała do nich Olga Lipińska (w dorobku wiele przedstawień, przede wszystkim z repertuaru komediowej klasyki: Damy i huzary, Pan Jowialski Fredry, Nie igra się z miłością Musseta, Skiz, Żabusia Zapolskiej, także Przedstawienie Hamleta we wsi Głucha Dolna Brešana). Swój odrębny styl, nierzadko eksperymentując ze środkami telewizyjnymi, wypracował Laco Adamik (zrealizował rozbudowane widowiska m.in. razem z Agnieszką Holland: Lorenzaccio Musseta i Proces wg Kafki oraz Borys Godunow Puszkina, Fedra Racine'a, Król Edyp Sofoklesa, Elżbieta królowa Anglii Brucknera). Zasługi w Teatrze TV położył Maciej Wojtyszko (do jego najlepszych przedstawień należą: Molier, czyli zmowa świętoszków i Powieść teatralna Bułhakowa, Ferdydurke wg Gombrowicza, Amadeusz Shaffera). Jeden z najbardziej lubianych spektakli Teatru TV: Igraszki z diabłem Drdy zrealizował Tadeusz Lis.
Swój wkład w historię Teatru TV mieli reżyserzy teatralni: Aleksander Bardini (Trzy siostry Czechowa), Zygmunt Hübner (Nie-Boska komedia Krasińskiego, Czarownice z Salem Millera), Ewa Bonacka (popularny Ożenek Gogola), Jan Bratkowski, Jan Kulczyński, Bohdan Korzeniewski, Janusz Warmiński, Jerzy Kreczmar, Jerzy Krasowski, Kazimierz Braun, Lidia Zamkow, Maciej Prus, Krzysztof Zaleski, Maciej Englert, Mikołaj Grabowski, Michał Kwieciński, Krzysztof Nazar, Wojciech Adamczyk, Agnieszka Glińska.
Pracę w Teatrze TV podjęli, zajmujący się reżyserią, aktorzy, m.in. Andrzej Łapicki (specjalista od Fredry i tzw. małej klasyki), Gustaw Holoubek (liczne realizacje klasyki), Jan Świderski (Zemsta Fredry), Edward Dziewoński (najchętniej sięgał do komediowego repertuaru francuskiego i anglosaskiego), Zbigniew Zapasiewicz (różnorodny repertuaru od klasyki po sztuki współczesne), Jan Englert (zrealizował m. in. Hamleta Szekspira, Czajkę Czechowa, Kordiana Słowackiego, Mickiewiczowskie Dziady), Krystyna Janda (Związek otwarty Fo), Jerzy Stuhr.
Estetykę Teatru TV wzbogacili filmowcy m.in. Andrzej Wajda (Noc listopadowa Wyspiańskiego, Bigda idzie! wg Kadena-Bandrowskiego), Stanisław Wohl (wielką popularnością cieszyła się jego adaptacja Dziewcząt z Nowolipek Gojawiczyńskiej), Krzysztof Kieślowski (Kartoteka Różewicza), Grzegorz Królikiewicz (m.in. kontrowersyjny Faust Goethego), Janusz Majewski, Marek Piwowski, Roman Załuski, Stefan Szlachtycz, Andrzej Barański, Agnieszka Holland, Janusz Zaorski, Feliks Falk, Janusz Kijowski, Robert Gliński, Andrzej Domalik, Waldemar Krzystek, Juliusz Machulski, Piotr Mikucki, Teresa Kotlarczyk, Leszek Wosiewicz, Maria Zmarz-Koczanowicz, Wojciech Nowak, Mariusz Treliński, Filip Zylber, Łukasz Wylężałek, Roland Rowiński, Magdalena i Piotr Łazarkiewiczowie, Tomasz Wiszniewski, Wojciech Smarzowski, Sławomir Fabicki, Łukasz Barczyk, Marcin Wrona. Jednym z czołowych twórców Teatru TV stał się Tomasz Zygadło (Lęki poranne Grochowiaka, adaptacje literatury rosyjskiej, inscenizacje sztuk Zapolskiej: Ich czworo, Moralność pani Dulskiej).
Wielką popularność Teatr TV zawdzięcza aktorom. Wszyscy najwybitniejsi aktorzy swój dorobek teatralny i filmowy wzbogacili o role w Teatrze TV. Jak silnie kształtowali oni odbiór Teatru TV dowodzi historia tzw. bojkotu w stanie wojennym. Po 13 grudnia 1981 roku na znak protestu duża część środowiska teatralnego odmówiła pracy w telewizji. Nieobecność na małym ekranie najlepszych aktorów dała się wyraźnie odczuć, choć władze podejmowały różne kroki, by bojkot złamać.
Wysoką rangę artystyczną Teatru TV współtworzyli realizatorzy telewizyjni (m.in. Joanna Wiśniewska, Anna Minkiewicz, Barbara Borys-Damięcka, Stanisław Zajączkowski), autorzy zdjęć, scenografowie (w szczególności Xymena Zaniewska).
Bardzo rozbudowana produkcja Teatru TV (jeszcze w początkach lat 90. ok. 100 premier rocznie, realizowanych również w lokalnych ośrodkach TVP) programowana była w rozmaite cykle i pasma emisyjne (Studio 63, Scena Prozy, Scena Faktu, Teatr Telewizji na Świecie, Studio Teatralne Dwójki). Osobną, bogatą tradycję posiadał Teatr TV dla dzieci i młodzieży. Wielką popularnością, szczególnie w latach 60. cieszył się Teatr Sensacji Kobra – widowiska oparte na literaturze kryminalnej nadawane zawsze w czwartek. Teatr TV podejmował się również zadania rejestracji najważniejszych przedstawień teatru żywego planu. Dzięki temu w archiwum zachowało się wiele dzieł wybitnych inscenizatorów, m.in. Tadeusza Kantora, Konrada Swinarskiego, Jerzego Jarockiego, Jerzego Grzegorzewskiego, Krystiana Lupy.
Na 50-lecie TVP redakcja Teatru TV stworzyła kolekcję pn. Złota setka Teatru TV. Znalazły się w niej najwybitniejsze spektakle w historii Teatru TV. Lista dostępna jest na stronie internetowej Teatru TV.
Teatr TV wraz Teatrem Polskiego Radia ma swój doroczny festiwal „Dwa Teatry” w Sopocie (od 2001 r.), na którym prezentowane i oceniane są premiery danego sezonu.
