Hasła

Powstał w XVIII w. w opozycji do klasycystycznej poetyki i uznawanej przez nią systematyki gatunków, z najwyższym miejscem rezerwowanym dla tragedii, choć w sumie zachował podstawowe zasady klasycyzmu. Wiązał się ściśle z pojawieniem się coraz rozleglejszej reprezentacji tzw. stanu trzeciego, pracującego, czyli mieszczańskiej widowni, która pragnęła mieć własny typ dramatu o popularnym i powszechnym charakterze.

Od początku stanowił kategorię typologiczną, będąc stanową odmianą estetyki dramatu traktowanego jako rodzaj i usytuowaną na pograniczu sztuki i dydaktyki, podobnie jak szkolny dramat jezuicki. Przeciwstawiał się adresowanemu głównie do dworskich elit i bogatego mieszczaństwa dramatowi klasycystycznemu, zarówno w konstrukcjach światopoglądowych, jak estetycznych, choć rozwiązania formalne „pożyczał” z klasycystycznej poetyki. Sentymentalno-dydaktyczna tonacja wczesnych realizacji d.m. odpowiadała ówczesnym mieszczańskim gustom estetycznym i ideałom moralnym. D.m. wprowadzał na scenę mieszczańską codzienność, postaci szacownych ojców rodzin, ich lekkomyślnych synów i nieszczęśliwych córek, rysował konflikty osadzone w realiach ówczesnego sporu pokoleń; zawierał apologię wytrwałej pracy zapewniającej byt rodzinie i pochwałę spełnianych obowiązków stanowych także wobec władcy czy ojczyzny, uczył satysfakcji z posiadania własnego ważnego, choć skromnego miejsca w społeczeństwie.

Pierwsze poważne d.m. powstały w Anglii i nawiązywały do elżbietańskiej tradycji tragedii domowych (domestic tragedy). Były to Kupiec londyński George’a Lillo (1734) oraz Gracz Edwarda Moore’a (1757). We Francji teoretyczne podstawy d.m. stworzył Denis

Diderot, otwierając drogę dla kształtowania się wielu odmian gatunkowych, które podbiły sceny europejskie. W Niemczech rozwój d.m. zapoczątkowali Gotthold Ephraim Lessing (Miss Sara Sampson, 1755; Minna von Barnhelm, 1767; Emilia Galotti,1772) i Friedrich Schiller (Intryga i miłość, 1783). W XVIII w. d.m. obejmował różne gatunki – komedię czułą (fr. attendrissant) i komedię łzawą, dramę mieszczańską, śpiewogrę miejską (Bednarz Jana Baudouina, 1779) i wiejską (Nędza uszczęśliwiona Macieja Kamieńskiego – Wojciecha Bogusławskiego, 1778), tragedię miejską (mieszczańską), sentymentalną operę, a od przełomu wieków – melodramat, wszystkie o poważnym temacie.

W XIX w. d.m. zdominował sceny. Wykorzystywał dla swego rozwoju kolejne prądy artystyczne i społeczne: neoklasycyzm, romantyzm, biedermeier (i jego analogiczne wcielenia – sztukę juste milieu / szkołę zdrowego rozsądku oraz wiktorianizm), akademizm, realizm, naturalizm, symbolizm, dekadentyzm. Zaadaptował farsę przedmieszczańską, poddając ją literaryzacji i przydając jej poloru niejakiej przyzwoitości, rozwinął dramat / komedię społeczną i dramat / komedię z tezą, operę i gatunki komercyjne, takie, jak różne odmiany komedii, wodewil czy operetkę oraz widowisko w stylu grand spectacle (wielkiego spektaklu), formy dla kabaretu i dla musicalu. Trudności sprawiała mu tylko tragedia, elitarna i indywidualistyczna zarówno w wariancie klasycystycznym, jak romantycznym, toteż nie może dziwić, że w połowie XX w. ogłoszono jej kres.

Reakcją na teatr mieszczański i utrwaloną poetykę dramatu była tzw. Wielka Reforma Teatru z początku XX w. i liczne kierunki awangardowe tego stulecia. Teatr i d.m. wszystko wchłonął i zaadaptował do własnych potrzeb. Wprowadzając kategorię sceniczności, podporządkował dramat wymaganiom teatru (por. dramat a teatr), który w XIX w. stanowił swoiste centrum życia społecznego, towarzyskiego i artystycznego. Gatunki, które na wczesnym etapie wchodziły w skład d.m. albo obumarły (jak odmiany komedii), albo uległy przekształceniu (jak drama), albo zostały ograniczone do niskich obszarów scen ludowych (jak śpiewogra). Nie powiodła się walka socjalizmu z d.m. i mieszczańskim teatrem, podobnie jak prowadzona z innych pozycji ofensywa kontrkultury.

Bibliografia

• Rzadkowska, Ewa: Wstęp, [w:] Teorie dramatyczne Oświecenia francuskiego, oprac. i przeł. taż, Wrocław 1958;
• Sinko, Grzegorz: Wstęp, [w:] Angielski dramat mieszczański XVIII wieku, Wrocław 1955;
• Wierlacher, Alois: Das bürgerliche Drama: seine theoretische Begründung im 18. Jahrhundert, Stuttgart 1968.