Hasła

Dramat oparty na wzorach antycznych; jest tworem późnym, związanym z powstaniem terminu humanizm, który określał formację ideowo-intelektualną zrodzoną przez renesansowy prąd umysłowy, inspirowany kulturą antyku, uznanego za zamkniętą epokę szczytowych osiągnięć człowieka wymagających zbadania, rekonstrukcji i naśladowania.

Jako d.h. określa się różnonarodową grupę sztuk powstających mniej więcej od lat 30. XV w. do lat 20. XVI w., pisanych w języku łacińskim i odzwierciedlających kształtującą się dopiero poetykę Odrodzenia. Niemniej są już one swoistą przymiarką humanistów do dramatu w stylu antycznym. Na ich powstanie wpływały nie tyle odkrycia rękopisów antycznych dramatów, gdyż posiadacze nie zawsze je udostępniali, ile przede wszystkim ich druk: w 1470 komedii Terencjusza, w 1472 Plauta, w 1478 tragedii Seneki, a w latach 1502-1518 trzech tragików greckich. Drugim czynnikiem było dokonane wtedy przeorientowanie poetyki – odejście od Horacego ku Arystotelesowi (łac. przekład Poetyki w 1504, włoski – w 1549), przy czym znaczenie Arystotelesa wsparło odkrycie i publikacja dzieła Witruwiusza o architekturze (wyd. 1466, tłum. wł. 1521). Trzecim czynnikiem stały się studia uniwersyteckie nad antycznymi autorami – czytanie, analizy i interpretacje. Na uniwersytecie krakowskim w 1518 lub 1520 komentowano komedię Jana Reuchlina Henno z 1497, w 1518 i 1523 komedię Poliscene (prawdopodobnie Leonarda Bruni, ok. 1433). Zanim renesansowy model kulturowej pełni człowieczeństwa rozprzestrzenił się z Włoch na całą Europę, zanim powstały poetyki z zasadami konstrukcji regularnych dramatów, już humaniści podkreślali rolę literatury, klucza do mądrości i wielkości minionych wieków oraz swoistej instrukcji wychowawczej. W sytuacji słabej kultury czytelniczej i dominacji żywego słowa istotne znaczenie – na razie perspektywiczne – będzie miał powstający wtedy teatr, inny niż dotychczasowy teatr średniowiecza.

Elitarny d.h. był zjawiskiem gatunkowo niepewnym i niestabilnym jako typowa forma przejściowa: od łaciny do języków narodowych, od przeznaczenia czytelniczego do teatralnego, od amatorskiego teatru uniwersyteckiego i szkolnego do profesjonalnego, od kształtu hybrydycznego i nieregularnego do regularności, od mieszanek antyku i chrześcijaństwa złączonych z wpływem teatru średniowiecznego do rozdzielenia dramatów na biblijne i „święte” oraz świeckie. Impuls był włoski, podobnie jak pierwsze sztuki: najwcześniejsza tragedia Albertina Mussato Ecerinis (Historia o Ezzelinie, 1314-1315) czy pierwsza komedia Ugolino Pisaniego Philogenia (ok. 1435) lub Chrysis Eneasza Sylwiusza Piccolominiego (1444). Kompozycja tych sztuk była już zwarta, w przeciwieństwie do epizodycznej i rozciągniętej kompozycji misteriów. Cechowała je troska o prawdopodobieństwo i elementarny realizm, określała tematyka erotyczna. Splot tych elementów widać choćby w pisanych w Lipsku Plautowskich komediach późniejszego wykładowcy Akademii Lubrańskiego w Poznaniu, Krzysztofa Hegendorfina (De duobus Adolescentibus, O dwóch młodzieńcach, 1520 i De sene amatore, O zakochanym starcu, 1521).

W Polsce istnieje szereg odpisów d.h., a drukowano go w Krakowie oraz Wiedniu (polskim nakładem). Na Wawelu w 1516 wystawiono Ulyssis Prudentia In adversis (Przezorność Ulissesa wobec przeciwności), a w 1522 Iudicium Paridis (Sąd Parysa) Jakuba Lochera, przygotowane przez Stanisława z Łowicza i zagrane przez studentów Akademii. Terminologia gatunkowa nie była jeszcze wtedy ustalona, więc twórcy używali swobodnych określeń gatunkowych i paragatunkowych – jak actus, sprawa, gra, dialog, spectaculum, historia, ale też drama (odnosząc dzieło do ponadgatunkowego planu rodzajowego), tragedia czy komedia. Początek XVI w. przyniesie już sztuki w językach narodowych: w 1508 Lodovico Ariosto napisze komedię La Cassania (Szkatułka), a w 1524 Gian Giorgio Trissino tragedię Sofonisba. W Polsce proces ten będzie przesunięty na drugą połowę XVI w.

Bibliografia:

• Teatr polskiego renesansu. Antologia, oprac. Julian Lewański, Warszawa 1988;
• Abramowska, Janina: Ład i fortuna. O tragedii renesansowej w Polsce, Warszawa 1974;
• Lewański, Julian: Dramat i teatr średniowiecza i renesansu w Polsce, Warszawa 1981;
• Lipiński, Jacek: Sztuka aktorska w Polsce 1500-1633, Warszawa 1974.