Hasła

Studio teatralne to mały zespół twórczy, w którym proces pracy jest równie ważny, a niekiedy ważniejszy od jej efektu: premiery spektaklu.

Słowo „studio” pochodzi od łacińskiego studeo, co oznacza: starać się usilnie o coś, przykładać się do czegoś, dążyć, szukać czegoś, a także: być czyimś stronnikiem, sprzyjać komuś, wspierać kogoś. Semantyka źródłosłowu oddaje najważniejsze aspekty studyjności: nastawienie na poszukiwania oraz na budowanie silnych więzi wewnątrz zespołu. Organizacja studiów odbiega na ogół od wzorów wypracowanych w instytucji teatru: ma mniej sformalizowany charakter, nie ma w nich wyraźnego podziału na część administracyjną i artystyczną, członkowie zespołu często wykonują wszystkie prace, także organizacyjne i porządkowe. Rezultaty poszukiwań prowadzonych w studiach, działających niezależnie od instytucji teatru, bądź powoływanych w ramach scen repertuarowych, niejednokrotnie wywierały głęboki wpływ na praktyki artystyczne na dużych scenach instytucjonalnych.

Rosja

Pierwsze studia powstały w Rosji na początku XX w. w kręgu Moskiewskiego Teatru Artystycznego. Nazwa „studio” weszła do obiegu teatralnego dzięki inwencji Wsiewołoda Meyerholda, który nazwał tak powołane do życia w 1905 Studio na Powarskiej w Moskwie [Stanisławski 1954, s. 326]. Dowartościowanie procesu miało związek przede wszystkim z zadaniami artystycznymi: wypracowywaniem nowych technik aktorskich oraz rozwiązań inscenizacyjnych, ale uwzględniało też aspekty etyczne w działalności zespołu. Program Pierwszego Studia MChT, działającego od 1912 pod nieformalnym kierownictwem Leopolda Sulerżyckiego, przewidywał stworzenie dobrze funkcjonującej wspólnoty, której członkowie, doskonaląc warsztat aktorski w ramach pracy nad „systemem” Stanisławskiego, jednocześnie dbaliby o własny rozwój, a także o relacje wewnątrz grupy. Proces pracy studyjnej miał sprzyjać wzniesieniu się adeptów na wyższy poziom duchowy i etyczny. Twórcy i uczestnicy studiów odwoływali się do pełniących funkcje metaforyczne określeń z różnych porządków w celu sprecyzowania własnych programów. Studio nazywane bywało klasztorem, komuną, falansterem, sektą, utopią, pustelnią, wspólnotą, domem, rodziną, bractwem. Nazwy te podkreślały nastawienie na całkowite poświęcenie się pracy studyjnej, budowanie silnych więzi wewnątrz grupy, a także – do pewnego stopnia – izolację od zewnętrznych wpływów estetycznych.

Odmienny typ studyjności reprezentowało założone przez Meyerholda w 1913 Studio na Borodinskiej w Petersburgu, w którym koncentrowanie się na procesie twórczym miało prowadzić do odkrywania innych, niż stosowane w codziennej praktyce teatralnej tamtego czasu reguł rządzących sztuką aktora, do zrewolucjonizowania inscenizacji teatralnej w oparciu o badania historyczne i teoretyczne. Eksperymenty prowadzone przez Meyerholda i jego współpracowników, nie uwzględniające w takim stopniu jak w Pierwszym Studiu MChT idei wspólnoty, nadawały studiu cechy laboratorium teatralnego.

Polska

Spośród polskich twórców wypracowane w Rosji idee studyjne zainspirowały m.in. Stanisławę Wysocką oraz Mieczysława Limanowskiego i Juliusza Osterwę, którzy zetknęli się z Pierwszym Studiem MChT w Moskwie w latach I wojny światowej. Już w 1916 roku Wysocka zainaugurowała w Kijowie pierwszy polski teatr studyjny pod nazwą „Studya”, w którym wystawiła według koncepcji Stanisławskiego Świerszcza za kominem Charlesa Dickensa, a następnie m.in. Prawdę Michała Czajkowskiego, Wnętrze i Intruza Maurycego Maeterlincka oraz uznaną za największe osiągnięcie Balladynę.

Z kolei Limanowski po powrocie do Polski powołał do życia w 1919 roku Polskie Studio Sztuki Teatru im. Adama Mickiewicza, a następnie wraz z Osterwą założyli Redutę. Wypracowali dla niej własny program, w którym istotną rolę odgrywał aspekt społecznikowski, realizowany m.in. poprzez prowadzenie działalności objazdowej.

Do reprezentantów tradycji studyjnej w okresie międzywojennym można zaliczyć zespoły działające poza strukturami dużych scen repertuarowych, poszukujące nowego języka teatralnego, rozwijające nowe idee, eksperymentujące z repertuarem, niezależnie od tego, czy przyjmowały nazwę „studio”, czy nie, w tym m.in.: Trupę Wileńską, zespół Scena i Lutnia Robotnicza w Warszawie, Teatr im. Żeromskiego na Żoliborzu przemianowany w 1933 r. na Studio Teatralne im. Stefana Żeromskiego. Z kolei amatorski teatr Scena Robotnicza w Łodzi, którego współpracownikiem, a od 1923 r. kierownikiem artystycznym był Witold Wandurski (wcześniej prowadził studium teatralne Związku Młodzieży Robotniczej „Siła”), nawiązywał do radzieckich (powstających po 1917 roku) studiów Proletkultu: poszukiwania koncentrowały się na znalezieniu repertuaru i wytworzeniu teatralnego języka politycznego, trafiającego do widowni robotniczej.

W okresie powojennym polskim zespołem poszukującym o największym rezonansie międzynarodowym było Laboratorium Jerzego Grotowskiego, działające w Opolu i Wrocławiu pod różnymi nazwami, przy czym od 1962 zawsze pojawiało się w nich słowo „laboratorium”. Grotowski, który odwoływał się zarówno do tradycji Reduty, jak i do Stanisławskiego, podkreślał w ten sposób wagę systematyczności i dyscypliny w rozwijaniu badań i praktyk odnoszących się do technik cielesnych i głosowych aktora.

Paradygmat studyjny

Studia i laboratoria stały się częścią kultury teatralnej XX i XXI w. w Europie, a także w Stanach Zjednoczonych i krajach Ameryki Łacińskiej. Aspekt wspólnotowy charakteryzował wiele zespołów reprezentujących nurt tzw. teatru alternatywnego. Do najważniejszych zespołów europejskich, konsekwentnie prowadzących poszukiwania w zakresie antropologii teatru i technik aktorskich, należy Odin Teatret. W Polsce również obecnie istnieją grupy różniące się od siebie pod względem programowym, których działalność można rozpatrywać w ramach szeroko rozumianego paradygmatu studyjnego bądź laboratoryjnego, jak Ośrodek Praktyk Teatralnych Gardzienice, Stowarzyszenie Teatralne Chorea, Teatr Węgajty, wrocławskie teatry ZAR i Pieśń Kozła, Studium Teatralne, Komuna Warszawa, Laboratorium Dramatu i inne.

W drugiej połowie XX wieku można niekiedy zaobserwować zacieranie granic między instytucją teatru a studiem. Warszawski Teatr Studio (od 1985 roku noszący imię Stanisława Ignacego Witkiewicza) mimo nazwy i prowadzonych w nim przez jego założyciela Józefa Szajnę, a następnie przez jego wieloletniego dyrektora Jerzego Grzegorzewskiego, poszukiwań artystycznych był teatrem zinstytucjonalizowanym ze wszystkimi powinnościami teatru repertuarowego. Z kolei w działalności i organizacji wielu współcześnie działających teatrów, będących finansowanymi ze środków samorządowych instytucjami kultury, można odnaleźć elementy wskazujące na ich powinowactwo z ewoluującą tradycją studyjną i laboratoryjną. W teatrach takich, jak np. Nowy Teatr, TR Warszawa czy – ostatnio – Teatr Powszechny im. Zygmunta Hübnera, otwartych na poszukiwania, przekraczających ramy teatru dramatycznego nastawionego wyłącznie na realizację kolejnych premier, organizowane są rozmaite warsztaty, akcje, projekty. Teatry te z uwagi na wieloaspektowość podejmowanych w nich działań nie są już ani teatrami repertuarowymi w dawnym tego słowa znaczeniu, ani skupionymi wyłącznie na eksperymentach i częściowo izolującymi się od wpływów zewnętrznych studiami czy laboratoriami.

Nowym zjawiskiem jest dominacja – w nazewnictwie – słowa „laboratorium" nad słowem „studio“, co może wynikać ze zmiany paradygmatu socjokulturowego, mającej ekonomiczne podłoże. Niezbywalnym elementem studyjności było kształtowanie małej wspólnoty, co zakładało długotrwałą działalność, nie obliczoną na szybki efekt. W obecnej sytuacji, kiedy trudno jest utrzymać na dłuższą metę zespół bez stałych gwarancji finansowych, małe grupy teatralne korzystają z doraźnych dotacji, rozmaitych grantów, w związku z tym podejmowane przez nie działania mają charakter ograniczonych w czasie trwania projektów. Słowo „laboratorium” często używane jest też zamiennie ze słowem „warsztaty“. W całej Polsce, nie tylko w dużych ośrodkach, działają dziś dziesiątki rozmaitych studiów i laboratoriów teatralnych organizowanych przez teatry oraz inne ośrodki kultury. Studia i laboratoria powstają w obszarze teatru dramatycznego, teatru tańca, teatrów lalkowych; adresowane są zarówno do twórców zawodowych, jak i amatorów.

Bibliografia

• Grotowski, Jerzy: Teksty zebrane, red. Agata Adamiecka-Sitek i in., Warszawa 2012;
• Iwaszkiewicz, Jarosław: Stanisława Wysocka i jej kijowski teatr „Studya”, Warszawa 1963;
• Osińska, Katarzyna: Klasztory i laboratoria. Rosyjskie studia teatralne: Stanisławski, Meyerhold, Sulerżycki, Wachtangow, Gdańsk 2003;
• Osiński, Zbigniew: Grotowski i jego Laboratorium, Warszawa 1980;
• Osiński, Zbigniew: Jerzy Grotowski e il suo Laboratorio. Dagli spettacoli a L’arte come veicolo, traduzione e cura di Marina Fabri, Roma 2011;
• Osiński, Zbigniew: Jerzy Grotowski. Źródła, inspiracje, konteksty, Gdańsk 1998 (2. wyd. 2009);
• Osiński, Zbigniew: Pamięć Reduty. Osterwa, Limanowski, Grotowski, Gdańsk 2003;
• Schino, Mirella: Alchemist of the Stage. Theatre Laboratories in Europe, transl. by Paul Warrigton, Holstebro – Malta – Wrocław 2009;
• Stanisławski, Konstanty: Moje życie w sztuce, przeł. Zofia Petersowa, Warszawa 1954 [= Pisma, pod red. Edwarda Csató, t. 1];
• Wilski, Zbigniew: Wielka tragiczka, Kraków 1982,