Hasła

Późnośredniowieczny świecki gatunek widowiskowy, w centrum zdarzeń którego znajduje się człowiek w sytuacji ostatecznej. Już nie Bóg – jak miało to miejsce w misterium – jest siłą sprawczą, lecz upodmiotowiający się człowiek, który sam kieruje własnym losem. Bóg, jeśli się pojawia, należy do innego porządku ontologicznego i nie ingeruje bezpośrednio w los człowieka i świata.

Moralitet jest gatunkiem alegorycznym; pojawiają się w nim postaci uosabiające abstrakcyjne cechy i wartości, np.: Wiara, Czas, Świat, Bogactwo, Dobre Uczynki, Spowiedź, Śmierć, a przede wszystkim postać Everymana (Każdego), z którym mają identyfikować się uczestnicy spektaklu. W najbardziej rozpowszechnionym wariancie moralitet przedstawia człowieka ratującego swoją duszę w obliczu nadchodzącej śmierci.

Wzorzec moralitetu tworzy niderlandzki Elckerlyc (Każdy), powstały w drugiej połowie XV w. i szybko tłumaczony na angielski – powstają tam utwory Everyman (Każdy) i Mankind (Rodzaj ludzki). W Anglii rozwija się też inny model, przedstawiający po prostu zmagania cnót z grzechami, np. The Castle of Perseverance (Zamek wytrwałości, ok. 1425).

W Polsce moralitet pojawia się po raz pierwszy w Krakowie – w 1540 drukowany był przekład niderlandzkiego utworu Homulus (Człowieczyna), który cieszył się ogromną popularnością. W 1549 drukiem ukazał się Kupiec Mikołaja Reja, będący autorską przeróbką wzoru niemieckiego. Za pierwszy oryginalny polski moralitet uważa się Komedyję Justyna i Konstancyjej Marcina Bielskiego (1557).

Moralitet w założeniu miał być uniwersalnym przedstawieniem dramatu człowieka w obliczu śmierci, jednak w Everymanie z łatwością dostrzec można cechy mieszczanina. Nie bez powodu moralitet cieszył się powodzeniem właśnie w środowisku bogacącego się mieszczaństwa; łatwo dawał się też wpisać w nową sytuację wyznaniową po reformacji – powstawały zarówno jego wersje katolickie, jak i protestanckie.

Moralitet powrócił na sceny w XX w. – w 1901 Elisabethan Stage Society wystawiło Everymana w reż. Williama Poela w Charterhous w Londynie. Przedstawienie to było pokazywane także na Broadwayu i w latach 1904–1914 podczas tournée po Ameryce Północnej przez zespół Ben Greets Players. Powstały także jego filmowe wersje.

Inną głośną inscenizacją był Jedermann Hugo von Hofmannsthala zrealizowany jako przedstawienie masowe przez Maxa Reinhardta (1910); od 1920 Jedermann obecny jest w repertuarze festiwalu w Salzburgu. Dramat Hofmannsthala nie był tłumaczony na język polski, ale posłużył się nim Jarosław Iwaszkiewicz, pisząc Kwidam. Podług staroangielskiego moralitetu, dramatu Hugona von Hofmannsthala i innych autorów (1921).

Bibliografia

• Dąbrówka, Andrzej: Teatr i sacrum w średniowieczu. Religia – cywilizacja – estetyka, Wrocław 2001;
• Lewański, Julian: Dramat i teatr średniowiecza i renesansu w Polsce, Warszawa 1981;
• Leyko, Małgorzata: Reżyser masowej wyobraźni. Max Reinhardt i jego „teatr dla pięciu tysięcy”, Łódź 2002.