Hasła

Wszelkie działanie podejmowane z poczuciem lub świadomością pewnego celu, ideału, zapamiętanego wzorca czy możliwej do zrealizowania potencji; to tyleż zawiązanie buta, co skomponowanie, wykonanie czy wysłuchanie koncertu. W szczególności do performansów należą czynności cokolwiek ustanawiające lub spełniające, ludzkie zachowania, osiągnięcia, wyczyny i występy.

Powszechny w języku angielskim rzeczownik performance pochodzi od wywodzącego się ze średniowiecznej łaciny, na obszarze dialektów anglo-normańskich, czasownika perform. W odniesieniu do występu teatralnego po raz pierwszy zanotowano go dopiero w III akcie Burzy Williama Shakespeare’a (1611); odtąd jednak przyjął się jako podstawowe określenie wszelkich praktyk i sztuk wykonawczych.

PROSPERO:
Bravely the figure of this harpy hast thou 
Perform’d, my Ariel... 
_{William Shakespeare, The Tempest (Burza), akt III sc. III}

W połowie XX w. zjawisko performansu zaczęto coraz szerzej dostrzegać w obszarze nauk społecznych (Erving Goffman, ‘performanse kulturowe’ Miltona Singera), językoznawstwa i logiki formalnej (John Austin, John Searle) oraz teorii zarządzania. Słowo stało się też powszechne w żargonie technicznym, w praktyce artystycznej, gdzie zaczęto nim określać wszelkie pozagatunkowe akcje, w których nacisk kładzie się raczej na przebieg niż na produkt; wreszcie w języku potocznym. Zaliczenie teatru do rozległej rodziny performansów pozwoliło znaleźć dlań szerszą niż dotąd perspektywę badawczą w momencie wyczerpania narracji dominujących w dwudziestowiecznej teorii teatru (teatr jako „komunikat”, „widowisko”, „fakt społeczny”, „tekst kulturowy”, „pochodna rytuału” itp.).

Od końca XX w. mówi się wręcz o „zwrocie performatywnym” w humanistyce (zob. performatyka). Performans uznaje się za zjawisko konstytutywne naszej epoki (Jon McKenzie) lub wręcz za podstawowy mechanizm działania świadomości i modus operandi istot świadomych. Trwają debaty nad zrozumieniem tego zjawiska i jego interpretacją.

Bibliografia

• Bal, Ewa; Kosiński, Dariusz (red.): Performatyka. Terytoria, Kraków 2017;
• Bal, Ewa; Świątkowska, Wanda (red.): Performans, performatywność, performer. Próby definicji i analizy krytyczne, Kraków 2013;
• Carlson, Marvin: Performans, przeł. Edyta Kubikowska, Warszawa 2007;
• Fischer-Lichte, Erika: Estetyka performatywności, przeł. Mateusz Borowski, Małgorzata Sugiera, Kraków 2008;
• Kubikowski, Tomasz: Przeżyć na scenie, Warszawa 2015;
• McKenzie, Jon: Performuj albo… Od dyscypliny do performansu, przeł. Tomasz Kubikowski, Kraków 2011;
• Performatyka. Terytoria, red. Ewa Bal, Dariusz Kosiński, Kraków 2017
• Schechner, Richard: Performatyka: wstęp, przeł. Tomasz Kubikowski, Wrocław 2006 [fragment dostępny w wersji cyfrowej].