Hasła

Odmiana teatru małych form, nazywana także niekiedy teatrem żywego słowa.

Teatr poezji kładzie nacisk na mowę jako podstawowy środek wyrazu, dąży do minimalizacji działań i efektów scenicznych; na jego repertuar składają się zarówno utwory liryczne i epickie, jak i  dramaty poetyckie. Ze względu na niewielkie wymagania techniczne teatr poezji stał się jedną z najbardziej popularnych form teatru szkolnego, amatorskiego, akademickiego – może bowiem być prezentowany w każdej przestrzeni, a od wykonawców bardziej niż techniki aktorskiej wymaga zdolności recytatorskich. Z tych względów formę teatru poezji przybierały często także teatrzyki niejawne, działające w okresie zaborów bądź okupacji.

Do popularyzacji teatru poezji w XX wieku przyczyniła się działalność artystycznych scen poetyckich zakładanych przez wybitnych twórców żywego słowa. W tym nurcie – w ramach ruchu teatrów wolnych, niezależnych – sytuuje się Teatr Artystyczny Bolesława Leśmiana (1911) i mniej znany Teatr Niezależny Antoniego Wysockiego (1913), w którym wystawiono zarówno Ucztę Platona, jak i Noc tysięczną drugą Norwida.

W okresie międzywojennym warto odnotować działalność objazdowej Placówki Żywego Słowa prowadzonej przy warszawskim Teatrze Ateneum (1929–1930) przez Mieczysława Szpakiewicza i Irenę Górską. Placówka przygotowała blisko dwadzieścia premier, z balladą Emila Zegadłowicza Powsinogi beskidzkie w inscenizacji i reżyserii Antoniego Piekarskiego na czele (1929).

W czasie II wojny światowej w Warszawie działał konspiracyjny teatr poezji – „bez kulis, kurtyny, bez dekoracji, z nieodstępnym chórem”, prowadzony w latach 1941–1944 przez Marię Wiercińską, która przygotowała kilkanaście „audycji poetyckich” przedstawianych ok. 150 razy dla łącznie blisko siedmiu tysięcy widzów. Prelekcje przed spektaklami wygłaszali między innymi Czesław Miłosz i Jerzy Kreczmar. W roku 1941 powstał w Krakowie Teatr Rapsodyczny Mieczysława Kotlarczyka, realizujący jego oryginalną koncepcję teatru „żywego słowa”. W latach 1941–1944 Kotlarczyk zrealizował aż siedem premier teatru poezji „w salonie”, m.in. Króla Ducha Słowackiego, Pana Tadeusza Mickiewicza i Hymny Kasprowicza. Także po wyzwoleniu Teatr Rapsodyczny – przynajmniej kiedy grał „na kotarach”, w sali przy ul. Warszawskiej, a zespół aktorski liczył od sześciu do dwunastu osób – jako autorski/osobny teatr Kotlarczyka był teatrem poezji małych form. To był teatr „pół-gry” – jak pisał Konstanty Puzyna, a raczej „dom opowieści” (według Tadeusza Peipera) – oparty na dosyć już anachronicznej sztuce żywego słowa, pełen jednak śmiałych pomysłów inscenizacyjnych i wielopiętrowych narracji (poetycki, a zarazem epicki).

Ze środowiska Teatru Rapsodycznego w roku 1953 wyłoniły się ogólnopolskie konkursy recytatorskie (OKR), najbardziej masowa formacja teatru poezji dla miłośników dobrej literatury (głównie amatorów, w przyszłości wybitnych zawodowców, takich jak Janusz Gajos czy Artur Żmijewski). W roku 1961 z „gniazda rapsodycznego” wyprowadziła swój teatr jednego aktora Danuta Michałowska. Teatr Rapsodyczny zapoczątkował także inne formy teatru poezji i sprawił, że w roku 1963 działało w Polsce blisko 300 teatrów, które – jak mawiał Julian Przyboś – „uwidaczniały słowo”. Te „przypadki teatru poezji” – w najszerszej formule – próbował potem opisać Marian Grześczak, poeta [Grześczak 1973]. W nurt teatru poezji wpisuje się także krakowski Teatrzyk Zielona Gęś Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego (1945–1950), czyli najmniejszy teatrzyk świata, na który złożyło się około 160 poetyckich miniatur (szyderczych i ożywczych, szargających wszystkie świętości, z Shakespeare’m, Mickiewiczem i Wyspiańskim włącznie). Innymi przykładami są: Teatr Osobny Mirona Białoszewskiego (1955–1963), prawdziwe „odtańcowywanie poezji”, w którym gramatyka idzie w parze z metafizyką; Studencki Teatr Satyryków (STS), którego nazwę odczytywano także jako Studencki Teatr Siemiona, z jego wybitnymi przedstawieniami Wieży malowanej, opartej na najnowszej poezji polskiej (1959) oraz Zdrady według prozy poetyckiej Isaaka Babla (1961); Teatr Adekwatny założony w 1964 roku w Cieszynie przez Magdę Teresę Wójcik i Henryka Boukołowskiego, od 1968 działający w Warszawie, oraz Stara Prochownia stworzona przez Wojciecha Siemiona w 1972 roku.

Po formę teatru poezji (czy raczej „z poezji”) sięgały także polskie teatry studenckie i alternatywne, na przykład krakowski Teatr STU wystawił Spadanie według Tadeusza Różewicza w inscenizacji Krzysztofa Jasińskiego (1970), Teatr Ósmego Dnia Jednym tchem według Stanisława Barańczaka (1972), Teatr Kalambur W rytmie słońca według Urszuli Kozioł (1970), a także teatry repertuarowe, czego przykładem są Opowieści o Panu Cogito (1995) i Powrót Pana Cogito (2002) według Zbigniewa Herberta w interpretacji Zbigniewa Zapasiewicza (prawdziwa „potęga słowa poety”) w warszawskim Teatrze Powszechnym. Obecnie najbardziej znanym teatrem poezji jest Krakowski Salon Poezji Anny Dymnej, działający w Teatrze im. Juliusza Słowackiego od roku 2002 i mający licznych naśladowców w ośrodkach kultury w całej Polsce.

Bibliografia

• Ciechowicz, Jan: Dom opowieści. Ze studiów nad Teatrem Rapsodycznym Mieczysława Kotlarczyka, Gdańsk 1992;
• Ciechowicz, Jan: Teatr małych form, [w:] Teatr. Widowisko, red. Marta Fik, Warszawa 2000 [wersja cyfrowa];
• Grześczak, Marian: Trzeci wiersz: przypadki teatru poezji, Warszawa 1973;
• Kopciński, Jacek: Gramatyka i mistyka. Wprowadzenie w teatralną osobowość Mirona Białoszewskiego, Warszawa 1997;
• Kotlarczyk, Mieczysław: Sztuka żywego słowa. Dykcja – ekspresja – magia, Rzym 1975;
• Malak, Tadeusz: Recytacja – teatr poezji – teatr małych form, „Scena” 1972 nr 10;
• Popiel, Jacek: Los artysty w czasach zniewolenia. Teatr Rapsodyczny 1941–1967, Kraków 2006;
• Przyboś, Julian: Słowo uwidocznione. (O teatrze poezji), „Dialog” 1963 nr 8.