Hasła

1. Niespodziewany dla widzów zabieg inscenizacyjny, mający olśnić publiczność – nagły zwrot akcji, zaskakująca puenta sceny lub aktu, atrakcyjne a nieoczekiwane rozwiązanie scenograficzne lub akustyczne;

2. Atrakcyjny i błyskotliwy zabieg w tekście dramatycznym, przewidziany w inscenizacji (czasem łączony z pojęciem perypetii w rozumieniu Arystotelesowskim);

3. Warsztatowy zabieg aktorski, który podnosi atrakcyjność roli i budzi podziw odbiorców, np. bardzo ceniona umiejętność gwałtownego padania na scenę przy omdleniu lub śmierci bohatera.

Określenie efekt używane jest we współczesnej polszczyźnie, natomiast w teatrze XIX i XX w. stosowano raczej jego wersję oryginalną, czyli francuską – tak zresztą jest w praktyce innych języków europejskich, np. w języku angielskim, w którym nie istnieje odpowiednik tego określenia.

Pojęcie efekt w znaczeniu teatralnym jest spokrewnione z antycznym deus ex machina lub angielskim twist final (fr. retournement final), które jednak odnoszą się jedynie do atrakcyjnych, niespodziewanych, sensacyjnych lub niewytłumaczalnych racjonalnie (np. nadprzyrodzonych) zakończeń akcji dramatycznej czy scenicznej.

Pojęcie efektu teatralnego odsyła również do rozwiązań szczegółowych, na takiej zasadzie mówimy np. o efekcie optycznym (światło błyskawicy, pożaru) czy akustycznym (odgłosy burzy, deszczu).

Bibliografia

• Arystoteles: Poetyka, przeł. i oprac. Henryk Podbielski, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1989;
• Glossary of the Theatre in English, French, Italian and German, compiled and arranged by Karin R. M. Band-Kuzmany, Amsterdam – London – New York 1969;
• Hansing, Friedrich; Unruh, Walter: Hilfsbuch der Bühnentechnik, Berlin 1942;
• Pavis, Patrice: Słownik terminów teatralnych, wstęp Anne Ubersfeld, przeł. i oprac. Sławomir Świontek, Wrocław 1998.