Hasła

Synonim: realizm socjalistyczny

Kierunek w sztuce, metoda twórcza, a zarazem system podporządkowania twórców polityce państwa i ideologii komunistycznej. Termin używany w Związku Radzieckim od 1932 roku z inspiracji Józefa Stalina. Dwa lata później na Zjeździe Pisarzy Radzieckich w Moskwie proklamowany jako oficjalna doktryna państwowa. Początkowo socrealizm odnosił się do literatury, później jego założenia rozszerzono na wszystkie dziedziny sztuki.

Twórczość artystyczna miała być zrozumiała, zaangażowana, trzymać się realiów społecznych i przedkładać treść nad formę. Socrealizm przeciwstawiano przy tym innym, zwalczanym oficjalnie nurtom w sztuce – zarówno naturalizmowi, jak i abstrakcjonizmowi, czyli „burżuazyjnej dekadencji” i „formalistycznym wynaturzeniom”.

W myśl założeń socrealizmu twórczość artystyczna miała służyć budowie socjalizmu, przedstawiać rzeczywistość realistycznie i komunikatywnie dla masowego odbiorcy, zgodnie z wizją i ideologicznymi wymogami rządzącej partii, a zarazem z patosem sprzyjającym jej funkcjom propagandowym. Dzieło socrealistyczne miało uwzględniać typowość opisywanych sytuacji, cechować się dbałością o realistyczne obrazowanie, wytyczać jasne granice między dobrem a złem, przedstawiać ideologiczne motywacje i zawierać przesłanie dydaktyczne.

Architektura miała być monumentalna, a w sztukach plastycznych pożądane było nawiązywanie zarówno do klasycyzmu, jak i do ludowości. Dzieła socrealistyczne miały mówić o ludziach pracy, o ich życiu i zmaganiach dotyczących spraw produkcyjnych, walki klasowej, sojuszu robotniczo-chłopskiego etc.

Do połowy lat pięćdziesiątych socrealizm miał status obowiązującej doktryny artystycznej i wyznaczał politykę kulturalną w Związku Radzieckim, a po drugiej wojnie światowej także w innych krajach obozu socjalistycznego. W Polsce zdominował politykę kulturalną i znalazł powszechne odbicie w sztuce po 1949 roku. Tego roku właśnie odbyła się bowiem seria ogólnopolskich konferencji poświęconych poszczególnym dziedzinom sztuki, podczas których władze zapoznawały artystów z założeniami socrealizmu: 20–23 stycznia – zjazd literatów w Szczecinie; 12–13 lutego – zjazd plastyków w Nieborowie; 18–19 kwietnia – narada teatralna w Oborach; 5–8 sierpnia – konferencja kompozytorów i krytyków muzycznych w Łagowie Lubuskim; 19–22 listopada – zjazd filmowców w Wiśle.

W polskim życiu teatralnym doktryna socrealistyczna zakładała upowszechnienie i masowy dostęp do sztuki teatralnej, czemu sprzyjać miały niskie ceny biletów i organizacja widowni zbiorowej oraz upaństwowienie scen, którym zapewniono stałe finansowanie. Centralizacja umożliwiała państwu pełny nadzór ekonomiczny, personalny, ideologiczny i repertuarowy nad teatrami. Od teatru oczekiwano zaangażowania w propagowanie socjalizmu, budzenia wiary w postęp ludzkości i zrozumienia dla polityki państwa. Doprowadziło to do drastycznego ograniczenia repertuaru, gdyż klasyka polska oraz obca, a także współczesna dramaturgia zachodnia zdaniem władz nie spełniały tych oczekiwań. Nadzieję na skuteczne wprowadzanie do teatru socrealizmu pokładano zatem w nowej dramaturgii, wierząc, że nowe treści przyniosą automatycznie nową konwencję teatralną. Prawodawcy socrealizmu nie zdołali bowiem sformułować postulatów estetycznych pod adresem twórców teatralnych, a jedynie postulaty ideologiczne pod adresem dramatopisarzy. Ich realizację stanowił plon Festiwalu i Konkursu Polskich Sztuk Współczesnych w 1951, będący szczytowym osiągnięciem socrealizmu i kulminacją jego ofensywy w polskim teatrze. Sztuki zwane „produkcyjniakami” pisane według jednego schematu okazały się jednak niezadowalające nawet dla entuzjastów doktryny.

Za sztandarowy i programowy spektakl teatru socrealistycznego uważana jest Brygada szlifierza Karhana czeskiego autora Vaška Káni w Teatrze Nowym w Łodzi, której premiera odbyła się 12 listopada 1949 roku. Zbiorowa reżyseria, tematyka produkcyjna, metoda pracy oparta na systemie Stanisławskiego oraz bezpośredniej obserwacji życia i pracy robotników, zaangażowanie ideologiczne i entuzjazm zespołu – mogłyby mieć być może charakter wzorcotwórczy. Entuzjazm ów jednak nie przeniósł się na inne sceny, które w stosunku do socrealizmu stosowały rozmaite uniki lub realizowały sztuki produkcyjne bez zaangażowania, a zarazem bez frekwencyjnego powodzenia.

Apogeum socrealizmu w Polsce przypada na lata 1950–1953. Krótko po śmierci Stalina pojawiły się pierwsze symptomy odwilży, a wraz z nią krytyka i odchodzenie od doktryny socrealistycznej.

Bibliografia

• Dudzik, Wojciech: Czterdzieści lat temu, czyli przełom, „Dialog” 1989, nr 5;
• Fik, Marta: Czy warto pisać o socrealizmie?, w: tejże, Autorytecie wróć?, Warszawa 1997;
• Godlewska, Joanna: Schematy schematyzmu, „Dialog” 1983, nr 4;
• Jarmułowicz, Małgorzata: Sezony błędów i wypaczeń, Gdańsk 2003;
• Kelera, Józef: Socrealizm w dramacie 1949–1954, „Dialog” 1989, nr 5;
• Koecher-Hensel, Agnieszka: Między umownością a realizmem. O scenografii polskiej lat 1944–1954, „Pamiętnik Teatralny” 2008, z. 3-4;
• Krakowska, Joanna: PRL. Przedstawienia, Warszawa 2016. 

Brygada szlifierza Karhana w „Polskiej Kronice Filmowej”