Hasła

Przedsięwzięcia teatralne organizowane na dworach królewskich, niekiedy w specjalnych salach, często z udziałem artystów cudzoziemskich, służące przede wszystkim budowaniu prestiżu władzy; odmiana teatru dworskiego.

Występy zawodowych aktorów bądź amatorów z towarzystwa, jak również zatrudnianie trup teatralnych, działających na dworze królewskim bądź pod królewskim patronatem, było przed wiekami niezwykle rozpowszechnione. Alegoryczne widowisko zorganizował w 1490 w Mediolanie Ludovico Sforza, a współtwórcą spektaklu był wówczas Leonardo da Vinci. Własny zespół teatralny, występujący także poza Londynem, utrzymywał Henryk VIII. Na dworze Ludwika XIV występowała m.in. trupa Molière’a, mianowana „zespołem królewskiego Brata”.

Teatr królewski w Polsce

W Polsce pierwsze przedstawienia teatralne na dworach królewskich organizowano w czasach jagiellońskich. W pierwszej ćwierci XVI wieku owocem współpracy uniwersytetu z dworem były przedstawienia humanistyczne (m.in. Iudicium Paridis Jacoba Lochera wystawione na Wawelu przez studentów). W czasach Zygmunta III Wazy na dworze królewskim zaczęli pojawiać się aktorzy angielscy grający po niemiecku.

Stały teatr operowo-baletowy był dziełem Władysława IV, który umieścił go w południowym skrzydle Zamku Królewskiego w Warszawie. Jako wokalistów zatrudniono Włochów, natomiast wśród instrumentalistów byli również Polacy. Libretta były dziełem królewskiego sekretarza Virgilio Puccitelliego, a muzyka – kapelmistrza Marco Scacchciego. Sala teatralna, umieszczona w południowym skrzydle zamku, była świetnie wyposażona (maszyneria pozwalająca na rozmaite efekty specjalne oraz na konstruowanie imponujących dekoracji). Do ulubionych wykonawców należeli sopraniści: Margerita Catanea i Baldassare Ferri.

Za panowania Jana Kazimierza być może wystawiono na Zamku Cyda Pierre’a Corneille’a. Spektakle komediowe odgrywano tu w czasach króla Michała oraz Jana III, który aranżował również przedstawienia w swoich rezydencjach letnich.

Ważnym rozdziałem w dziejach teatrów królewskich było panowanie Wettinów. W czasach Augusta II działały w Warszawie zespoły włoskie i francuskie. Wystawiano opery, balety i komedie. W epoce saskiej w Warszawie zbudowano kilka sal teatralnych (m.in. na Zamku oraz w Pałacu Saskim).

Z woli Augusta III w 1748 uruchomiono umieszczoną w Ogrodzie Saskim Operalnię. Teatr ten, stanowiący poniekąd filię teatru Wettinów w Dreźnie, działał jako przedsiębiorstwo z pogranicza scen dworskich i publicznych. Jakkolwiek utrzymywany był przez króla, to dostępny był również dla publiczności spoza dworu. Jako kapelmistrza zatrudniono niemieckiego kompozytora Johanna Adolfa Hassego, najważniejszą wokalistką była jego żona Faustina Bordoni. Z Drezna przywożono dekoracje według projektów Giuseppe Galliego da Bibbieny.

Równie interesujący był teatr królewski Stanisława Augusta. Obok publicznej sceny w saskiej Operalni, król założył również „komedialnię” na Zamku Królewskim. W 1783 wybudowano tam nową, obszerniejszą salę (w 1785 odbyła się tu polska premiera Wesela Figara Pierre’a Beaumarchais). Teatry królewskie utworzono także w Łazienkach. W latach 80. XVIII wieku działał niewielki teatr w pawilonie True Madame. W 1788 odbyła się inauguracja Teatru w Starej Pomarańczarni, z kolei w 1791 otwarto Amfiteatr na Wyspie. Teatr królewski Stanisława Augusta przybierał najczęściej formę théâtre de société. W spektaklach występowali spokrewnieni bądź zaprzyjaźnieni z królem magnaci (m.in. Urszula Mniszchowa, Helena Radziwiłłowa czy Izabela Czartoryska). W repertuarze znajdowały się tragedie i komedie, a także włoskie i francuskie opery komiczne. Niekiedy na prywatnych scenach królewskich występowali zawodowcy (w 1785 odbywały się tu występy baletowe). Na spektakle organizowane na Zamku i w Łazienkach Stanisław August wydawał spore sumy, oprócz tego obejmował swoim mecenatem również Scenę Narodową.

Bibliografia

• Król-Kaczorowska Barbara: Teatr dawnej Polski. Budynki. Dekoracje. Kostiumy, Warszawa 1971;
• eadem: Teatry Warszawy. Budynki i sale w latach 1748–1975, Warszawa 1986;
• Szweykowska Anna: Dramma per musica w teatrze Wazów. 1635–1648. Karta z dziejów barokowego dramatu, Kraków 1976;
• Targosz Karolina: Francuski teatr królowej Marysieńki, Warszawa 2013;
• eadem: Teatr dworski Władysława IV. 1635–1648, Kraków 1965;
• Wierzbicka-Michalska Karyna: Teatr w Polsce w XVIII wieku, Warszawa 1977.