Hasła

Wszystkie materialne i niematerialne ślady (traktowane jako nośniki różnych form pamięci), na podstawie których (bezpośrednio lub pośrednio) można podjąć próbę rekonstrukcji przeszłej rzeczywistości. W przypadku historii teatru, podobnie jak w obrębie innych nurtów badań historycznych, ostatecznym i najczęstszym celem postępowania badawczego jest próba stworzenia narracyjnego obrazu rekonstruowanych zjawisk (monografia, artykuł, wywiad, hasło słownikowe itp.).

Należy podkreślić, iż w trakcie narracyjnego konstruowania / rekonstruowania obrazu przeszłości badacz jest uzależniony od ilości (i jakości) zachowanych źródeł, tzw. wiedzy pozaźródłowej, możliwości (lub ograniczeń) wynikających z zastosowanej metodologii, a także dotychczasowego stanu badań. Osobnym zagadnieniem jest przedmiot badań historii teatru, którego zakres ma bezpośredni związek z wykorzystywanymi (i poszukiwanymi) źródłami. O ile rekonstrukcja biografii aktora lub reżysera wpisuje się w tradycyjny, utrwalony w potocznej świadomości i nie budzący wątpliwości schemat pracy historyka, o tyle dyskusje nad możliwościami rekonstrukcji i opisu spektaklu wywołują gorące spory, a także ujawniają sceptycyzm poznawczy badaczy wątpiących w możliwość „naukowego” odtworzenia dzieła / przedstawienia, które poprzez swoistą momentalność i niepowtarzalność nie poddaje się naukowej obiektywizacji. Dobrochna Ratajczakowa zauważyła, iż „teatrolog podejmujący trud zbudowania hipotezy spektaklu musi być w pewnym stopniu twórcą” [Ratajczakowa 1998: 50]. Konsekwencją tych wątpliwości jest interdyscyplinarność badań historycznoteatralnych, a także zanegowanie kultu źródeł ukształtowanego w XIX w. przez filozofię pozytywistyczną. Ów kult wiązał się z przekonaniem, że źródło zawiera wiarygodne „odbicie” przeszłej rzeczywistości, którą historyk powinien opisać, tworząc statyczny model minionych zjawisk.

Zdecydowana większość współczesnych metodologii badań historycznych (także historycznoteatralnych) oparta jest na przekonaniu, że źródła historyczne „nie mogą odbijać przeszłości, gdyż ta (…) jest praktycznie nieskończona w swych szczegółowych przebiegach. Mogą jedynie dostarczać mniej czy bardziej wiarygodnych informacji o takich czy innych zdarzeniach z przeszłości. Nie ma żadnej przeszłości, która odbita w źródłach czekałaby na kolejne jej odbicie w narracji historycznej. (…) Nie ma żadnego – za pośrednictwem źródeł – odbijania przeszłości czy na nią – jak przez szybę – spoglądania. Za tą szybą nic nie ma, podobnie jak nie ma czego odzwierciedlać, gdyż przeszłość już minęła” [Topolski 1998: 35]. Słowa te nabierają szczególnego znaczenia w przypadku prób rekonstrukcji dawnych przedstawień, których ślady istnieją często wyłącznie w lapidarnych recenzjach, listach lub wspomnieniach widzów. Historyk teatru zostaje zmuszony do wydobycia z tych źródeł podstawowych informacji, krytycznego ich opracowania, a następnie stworzenia narracyjnego obrazu spektaklu. Rekonstrukcja oparta w tym przypadku na źródłach pośrednich (np. relacjach widzów) powinna być traktowana jako rodzaj badawczej hipotezy. Nie znając uwarunkowań poznawczych (np. poglądów politycznych i religijnych, wyznawanych norm obyczajowych i estetycznych) autorów źródeł, badacz z „różnych wiązek śladów, funkcjonujących niczym wielogłos synekdoch, tworzy obraz raczej prawdopodobny niż prawdziwy” [Ratajczakowa, 1998: 50].

Z tej perspektywy niemożliwa do utrzymania staje się teza sformułowana przez Zbigniewa Raszewskiego na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w., według której „odtworzenie dzieła staje się naczelnym celem wszystkich dociekań i poszukiwań” [Raszewski 1970: 287]. Raszewski, zakładając możliwość rekonstrukcji spektaklu, zaproponował podział źródeł na dokumenty pracy (np. egzemplarz reżyserski wraz z dopisanymi uwagami; egzemplarz inspicjencki zawierający m.in. informacje o rekwizytach, układzie scen zbiorowych, technicznych wymogach inscenizacji; projekty scenograficzne; notatki aktorów z prób; egzemplarz suflerski pozwalający ustalić ostateczny wariant wypowiadanego na scenie tekstu) oraz dokumenty dzieła (np. recenzje i prasowe omówienia, afisze, raporty policyjne i cenzorskie, zdjęcia aktorów w roli, litografie i pocztówki, materiały reklamowe). Taka klasyfikacja źródeł, oparta na odrzuconych dziś przesłankach metodologicznych, związana była przede wszystkim z błędnym przekonaniem o możliwości rekonstrukcji spektaklu i nie uwzględniała wielu innych nurtów badań historycznoteatralnych.

Ze współczesnej perspektywy najbardziej celowe wydaje się przywołanie klasyfikacji źródeł sformułowanej przez Dietricha Steinbecka (Einleitung in die Theorie und Systematik der Theaterwissenschaft, Berlin 1970), który podzielił źródła – ze względu na ich status – na bezpośrednie (wyrażone w języku przedmiotu) i pośrednie (wyrażone w metajęzyku). Do pierwszej grupy można zaliczyć m.in. budynek teatralny (wraz z wyposażeniem technicznym i socjalnym); dekoracje, kostiumy i rekwizyty; egzemplarze reżyserskie, aktorskie i suflerskie; dokumenty zgromadzone w archiwum administracyjnym i artystycznym teatru; afisze). Do źródeł pośrednich należą m.in. recenzje, pamiętniki artystów teatru i widzów, sprawozdania urzędników sprawujących nadzór nad teatrem, listy, wspomnienia, wywiady, środowiskowe anegdoty, nekrologi, a także istniejące wcześniej prace naukowe poświęcone biografistyce, teorii lub historii teatru. Tak skonstruowana klasyfikacja – odwołująca się do metod klasycznej historiografii – nie określa w jednoznaczny sposób statusu niektórych materiałów wykorzystywanych współcześnie przez historyków teatru.

Kontrowersje budzą fotografie teatralne utrwalające fragmenty prób lub przedstawień. Materialna forma skłania nas do umieszczenia zdjęć wśród źródeł bezpośrednich, jednak problem związany z subiektywnym wyborem ujęcia i momentem wyzwolenia migawki kieruje uwagę w stronę źródeł pośrednich, wymagających oddzielenia intencji twórcy-fotografa od utrwalanych zjawisk. Podobne kłopoty związane są również z popularnym współcześnie zapisem filmowym spektaklu. Subiektywne decyzje operatora lub sposób rozstawienia kamer przez producenta (i realizatora) powodują, że mamy do czynienia z nowym dziełem, kompozycyjnie i wizualnie odbiegającym od założeń pierwowzoru.

Trzeba również stanowczo podkreślić, iż nawet szczegółowe klasyfikacje źródeł okazują się niewystarczające w przypadku badań wykraczających zdecydowanie poza kontekst spektaklu. W takich sytuacjach badacze osadzają przedmiot badań w szerokim kontekście społecznym, historycznym i kulturowym, konstruując narrację w oparciu o źródła charakterystyczne dla innych nurtów humanistycznej refleksji nad przeszłością. Biografistyka teatralna może być ściśle powiązana z dziejami regionu lub historią życia codziennego. Trudno sobie dziś wyobrazić, aby badacz zajmujący się dziejami konkretnej sceny nie uwzględnił dziejów miasta i żyjących w nim ludzi. Twórczość scenograficzna nie może funkcjonować poza szerokim kontekstem przemian w architekturze i sztuce danego okresu. Zagadnienia dotyczące zarządzania przedsiębiorstwem teatralnym nie mogą zostać odpowiednio przedstawione poza szerokim kontekstem przemian społeczno-ekonomicznych (miasta, regionu, kraju, a nawet kontynentu). W ten sposób baza źródłowa ulega znaczącemu poszerzeniu, a interdyscyplinarny charakter poszukiwań sprawia, iż źródła powiązane z teatrem są uzupełniane przez materiały potocznie przypisywane innym dyscyplinom. Wielokontekstowość staje się w tym przypadku atutem decydującym o niepowtarzalności i interdyscyplinarności narracji historycznoteatralnej.

Problem ten analizował Jerzy Got, podkreślając, iż „szczególną właściwością historii teatru jest rozległość horyzontu” badawczego, na który składają się takie zjawiska („sfery”) jak: architektura, scenografia, technika, ekonomia, socjologia, polityka, artyzm. Badacz ten stwierdził, iż „obfitość i odmienność elementów konkretnych i idealnych występujących w wyliczonych siedmiu rozmaitych sferach historii teatru prowadzi do nieuchronnego wniosku, że nie może istnieć jedna uniwersalna metoda badań, która je wszystkie obejmuje” [Jak badać teatr, 2003: 14].

Słowa te potwierdzają deklarowane współcześnie przekonanie o braku jasno określonej bazy źródłowej, której zakres jest definiowany przez historyka teatru w zależności od rozstrzyganego aktualnie problemu badawczego. Z tej perspektywy próby stworzenia teoretycznego modelu ukazującego typologię źródeł do dziejów teatru tracą sens. Warto więc zastanowić się nad sensownością zabiegów, których celem jest klasyfikacja źródeł przypisanych – często niesłusznie – do konkretnego nurtu badań historycznych. Być może nadal aktualna jest – stworzona na początku XX w. – niezwykle „pojemna” definicja Marcelego Handelsmana, który stwierdził, iż „źródłem historycznym nazywa się utrwalony i zachowany ślad myśli, działania lub najogólniej życia ludzkiego” [Handelsman 1928: 44]. Tak szerokie rozumienie źródła doskonale koresponduje ze współczesnymi – otwartymi na wielość metod, zjawisk i dyscyplin – badaniami dziejów teatru.

Bibliografia

• Balme, Christopher: Wprowadzenie do nauki o teatrze, przeł. i uzupełnieniami opatrzyli Wojciech Dudzik i Małgorzata Leyko, Warszawa 2002;
• Got, Jerzy: Repertuary; Raszewski, Zbigniew: Dokumentacja przedstawienia teatralnego, [w:] Dokumentacja w badaniach literackich i teatralnych. Wybrane problemy, pod red. Jadwigi Czachowskiej, Wrocław 1970;
• Handelsman, Marceli: Historyka. Zasady metodologii i teorii poznania historycznego, wyd. 2. popr. i uzupełnione, Warszawa 1928;
• Jak badać teatr? Materiały z konferencji metodologicznej poświęconej badaniom historycznoteatralnym – Kraków, 28 września 2002, pod red. Marka Dębowskiego, Kraków 2003;
• Nowe historie 1. Ustanawianie historii, pod red. Agaty Adamieckiej-Sitek, Doroty Buchwald i Dariusza Kosińskiego, Warszawa 2010;
• Pavis, Patrice: Słownik terminów teatralnych, przeł., oprac. i uzupełnieniami opatrzył Sławomir Świontek, Wrocław-Warszawa-Kraków 1998 (hasła: Teatrologia, Źródło);
• Ratajczakowa, Dobrochna: Romans po ślubie, [w:] Od dokumentacji do interpretacji, od interpretacji do teorii, pod red. Danuty Kuźnickiej i Hanny Samsonowicz, Warszawa 1998;
• Teatrologia polska u schyłku XX wieku, pod red. Jana Michalika i Agnieszki Marszałek, Kraków 2001;
• Topolski, Jerzy: Wprowadzenie do historii, Poznań 1998;
• tegoż: Jak się pisze i rozumie historię. Tajemnice narracji historycznej, Warszawa 1996.

Mówiona encyklopedia teatru polskiego

Z Dorotą Buchwald i Dorotą Sajewską rozmawia Dariusz Kosiński