Autor: Irena Jajte-Lewkowicz
terapia a teatr
(z gr. therapeuéin ‒ opiekować się, oddawać cześć, leczyć; łac. therapia)
Związki terapii i teatru sięgają starożytności. W Grecji kapłani Asklepiosa, boga sztuki lekarskiej, wznosili medyczno-terapeutyczne sanktuaria (tzw. asklepiejony), w których zalecanym elementem kuracji był udział w widowiskach teatralnych, prezentowanych w budowanych w tym celu amfiteatrach i odeonach. Rozwojowi greckiej praktyki terapeutyczno-teatralnej towarzyszyła refleksja dotycząca pojęcia kátharsis (gr. oczyszczenie), która uzasadniała uzdrowicielską funkcję sztuki. Powiązanie przez Arystotelesa procesu katartycznego z teorią tragedii utrwaliło w kulturze europejskiej, wielokrotnie manifestowane w jej dziejach, przekonanie o terapeutycznym działaniu teatru, który zaspokaja potrzebę przeżywania emocji, ekspresji, naśladowania i przynosi przeobrażenie człowieka-aktora i człowieka-widza. W XX w. przekonanie to wzmocniło (i przemieściło) wprowadzenie tzw. arteterapii (termin powstał w 1942 w Wielkiej Brytanii, w Polsce przyjęty dopiero w latach osiemdziesiątych XX w., ale nadal niejednoznaczny), czyli psychoterapeutycznej metody leczenia, wykorzystującej sztukę jako narzędzie diagnozy, terapii i rehabilitacji. Wśród wielu dziedzin arteterapii, uprawianej dziś także poza lecznictwem ‒ np. w edukacji, rewalidacji i resocjalizacji, znalazły się także: choreoterapia (terapia tańcem), dramaterapia (terapia dramą) i teatroterapia.
Terapia teatrem polega na (współ)kreowaniu przez aktora / pacjenta dzieła teatralnego, a w czasie jego tworzenia, na doświadczaniu, symbolicznym wyrażaniu poprzez grę i przepracowywaniu, przy pomocy reżysera / przewodnika / terapeuty, doznawanych przeżyć i emocji. Procedura ta wykorzystuje fenomen transformacyjnych właściwości teatru, pobudza zdolność do przemiany, by umożliwić samoidentyfikację i wszechstronny rozwój twórcy. Oparty na podobnych zasadach teatr, zwany „terapeutycznym”, od kilkudziesięciu lat uprawiany jest w środowisku osób z niepełnosprawnościami, grupach dysfunkcyjnych czy zagrożonych wykluczeniem społecznym, pełniąc tu funkcję pośrednika w procesie indywidualnego rozwoju aktorów oraz edukacji / animacji kulturowej grupy.
Inicjatorzy tego teatru (m.in. Julian Beck, Giuliano Scabia, Augusto Boal, Zygmunt Duczyński, Bohdan Głuszczak, Bolesław Greczyński) przyjętymi sposobami pracy nawiązywali do doświadczeń teatru wspólnoty. W polskiej teatrologii skonceptualizował takie zjawiska Lech Śliwonik w formule „teatru dla życia”, postrzegając teatr jako drogę, a nie cel, efekt. Współczesna terapia teatrem posługuje się wieloma formami, technikami i strategiami, szczególnie często włączając metody terapii społecznej (Teatr Forum, Teatr ze społecznością, teatralne poszukiwania tożsamości lokalnej w działaniach np. Teatru Węgajty, Stowarzyszenia Teatralnego Chorea).
Film o działalności Teatru Grodzkiego z Bielska-Białej w latach 1999–2015.
Na przełomie XX i XXI w. teatr „terapeutyczny” przeformułował swoją tradycyjnie pojętą służebność wobec terapii. Szczególnie jest to widoczne w spektaklach osób z niepełnosprawnościami (np. Theater Tartaar, Theater Maatwerk, Teatr Ramba Zamba, Warsztaty Terapii Zajęciowej Teatroterapia w Lublinie, Teatr 21 w Warszawie), które eksponując cielesność artystów, problematyzując niepełnosprawność, performując sceniczne działania, a w rezultacie ‒ ukazując niestabilność relacji scena / widownia, poddają swoistej terapii odbiorców.
Nie tylko terapia sięga po środki teatralne, w dziejach teatru wielokrotnie zachodził proces odwrotny; to teatr wykorzystywał procedurę i metody terapii dla własnych zadań: m.in. sposobów budowania społecznej interakcji i etyki pracy teatralnej, opracowania idei i technik sztuki aktorskiej, oddziaływania na publiczność, jak np. w koncepcjach i praktyce artystycznej Konstantego Stanisławskiego, Mikołaja Jewreinowa, Antonina Artauda, Juliusza Osterwy, Jerzego Grotowskiego, Eugenia Barby, Roberta Wilsona i wielu innych.
Bibliografia
- Arystoteles: Poetyka, przeł. i opr. Henryk Podbielski, Warszawa 1983;
- Bielańska, Anna: Teatr, który leczy, Kraków 2002;
- Śliwonik, Lech: Teatr dla życia, „Scena” 1999, nr 1-3;
- Szulc, Wita: Sztuka i terapia, Warszawa 1993;
- Szulc, Wita: Arteterapia: narodziny idei, ewolucja teorii, rozwój praktyki, Warszawa 2011;
- Terapia w służbie sztuki. Sztuka w służbie terapii, red. Alicja Kuczyńska, Marcin Czub, Wrocław 2011;
- Terapia i teatr. Wokół problematyki teatru ludzi niepełnosprawnych, red. Irena Jajte-Lewkowicz, Agnieszka Piasecka, Łódź 2006.
