Hasła

Rodzaj teatrów na świeżym powietrzu, od połowy XIX w. organizowanych przy warszawskich restauracjach, łączących funkcje rozrywkowe i gastronomiczne.

Pierwsze występy dawały zespoły niemieckie i francuskie, jednak nie cieszyły się one dużą popularnością wśród publiczności. Dopiero wiosną 1868 prezes Zarządu Teatrów Rządowych Sergiusz Muchanow wydał koncesję pozwalającą w okresie letnim występować w Warszawie polskim zespołom teatralnym z prowincji. Jako pierwszy skorzystał z niej Jan Russanowski, którego zespół występował od 30 maja do 11 października 1868 w teatrzyku ogródkowym przy restauracji Tivoli (ul. Królewska 23), korzystając ze wsparcia finansowego właściciela restauracji. Historycy teatru zgodnie twierdzą, iż epizod ten zapoczątkował dzieje teatrów ogródkowych, które aż do 1907 stanowiły popularną i skierowaną do szerokiej publiczności formę teatralnej rozrywki. Powodzenie tych widowisk zachęciło restauratorów do organizowania spektakli teatralnych i budowania drewnianych scenek wraz z lożami dla niewielkiej orkiestry oraz pomieszczeniami pełniącymi funkcje garderoby i magazynu dekoracji.

Pierwszy występ grupy Russanowskiego był zapowiadany jako „przedstawienie humorystyczne w języku polskim”, na które bilety kosztowały zaledwie 10 (dorośli) i 5 (dzieci) kopiejek. Według relacji opublikowanej na łamach „Gazety Warszawskiej” inauguracyjny występ obejrzało 700 osób! Wobec urzędowego zakazu prezentacji całych sztuk, zespół Russanowskiego przedstawiał najbardziej efektowne sceny z popularnych komedii i wodewili. Pierwszy „polski sezon” w Tivoli zakończył się ekonomicznym i towarzyskim sukcesem, stał się inspiracją dla innych przedsiębiorców i restauratorów, którzy zauważyli niezwykłe możliwości wynikające z połączenia bufetu z teatralną sceną. W Warszawie żartowano, że w Tivoli „są trzy rodzaje miejsc: niewielka ilość tych, z których wszystko widać i słychać, inne, z których nic już nie widać, ale przynajmniej coś się słyszy, i wreszcie takie, z których ani widać, ani słychać. Ale wszędzie jednako dochodzi nieustanny brzęk kufli, szczęk noży i raźne pokrzykiwania na obsługę” [Filler, 1960: 35-36].

Połączenie funkcji rozrywkowych i gastronomicznych wpłynęło na techniczny i architektoniczny kształt teatrów ogródkowych, których do 1907 działało w Warszawie prawie pięćdziesiąt. Najważniejsze to:

• Alkazar (Królewska 7),
• Eldorado (Długa 23),
• Orfeum (Miodowa 10),
• Belle-Vue (Chmielna 5),
• Alhambra (Miodowa 15)
• Arkadia (Królewska 37).

Władysław Reymont w sugestywny sposób opisał wygląd teatrzyku ogródkowego Pod Mostem, działającego przy ul. Podwale 13:

„Był to długi i wąski ogródek z kilkunastu mizernymi drzewkami […]. Kilka naftowych latarń słabo oświetlało placyk. Kilkadziesiąt stolików o białych blatach z drzewa pokostowanego i przy nich trzy razy większa ilość krzeseł, ledwie z gruba ociosanych, stanowiło umeblowanie tej letniej restauracji. […] Przy parkanie maleńka estrada, osłonięta daszkiem płóciennym, z dwóch stron otwarta na publiczność, tworzyła rodzaj niszy wybitej niebieskim ordynarnym papierem w srebrne gwiazdy […]. Brzmiała stara sentymentalna piosenka z Krakowiaków i Górali, przerywana tylko częstymi brawami, stukiem kufli, brzękiem talerzy, trzaskaniem drzwi i strzałami w strzelnicy” [cyt. za: Król-Kaczorowska, 1986: 142-143].

Niektóre teatrzyki – np. zmodernizowany w 1881 Alkazar – miały bardziej wykwintny wystrój – stoliki dla wymagającej publiczności były zadaszone i oddzielone barierkami od tanich miejsc na ławach.

Początkowo stołeczna krytyka traktowała sceny ogródkowe jako „teatry ludowe”, których zasadniczym celem miało być edukowanie pozbawionej aspiracji estetycznych, „rzemieślniczej i staromiejskiej” publiczności. Publikujący na łamach stołecznych gazet dziennikarze przeciwstawiali ogródkową widownię wyrafinowanej „publiczności krzeseł i lóż” Warszawskich Teatrów Rządowych. Sytuacja uległa jednak zmianie po 1871, kiedy władze zezwoliły na wystawianie w teatrach ogródkowych całych sztuk. Na ich widowniach zaczęli wówczas zasiadać także przedstawiciele świata nauki i sztuki oraz miłośnicy sceny wywodzący się z rodzin szlacheckich. Zmieniły się także administracyjno-prawne zasady organizacji przedstawień. Przybywające do Warszawy w trakcie letnich miesięcy zespoły prowincjonalne grały przeważnie na własne ryzyko finansowe. Właściciel restauracji i sceny nie brał już odpowiedzialności za repertuar i dobór artystów, zajmował się wyłącznie serwowaniem potraw i napojów. Ryzyko było jednak obustronne. Każdy przedsiębiorca teatralny musiał przed rozpoczęciem występów wpłacić władzom miasta kaucję w wysokości 5000 rubli, która miała gwarantować regularne odprowadzanie podatków. Szósta część dochodów z każdego występu musiała być przekazywana Warszawskim Teatrom Rządowym, a kwota 10 kopiejek od każdego zakupionego biletu była wpłacana na cele dobroczynne. Do tych wydatków doliczyć należy kwoty związane z wynajmem sceny oraz kosztami utrzymania zespołu.

Podstawą repertuaru teatrów ogródkowych były rodzime komedie (m.in. Michała Bałuckiego, Józefa Blizińskiego, Edwarda Lubowskiego, Józefa Narzymskiego, Kazimierza Zalewskiego, Zygmunta Sarneckiego, Jana Aleksandra Fredry). Wielu teatralnych przedsiębiorców, jeszcze przed rozpoczęciem letniego sezonu, zamawiało komedie u autorów, płacąc za prawo wyłączności do wystawieniu sztuki wysokie honoraria. Dopełnieniem repertuaru były operetki m.in. Jacquesa Offenbacha, Franza von Suppée’go, Ernesta Legouvé’a i Johanna Straussa (syna). Teatrzyki ogródkowe „w operetkach wytworzyły sobie specjalny styl gry, styl, w którym odezwała się tradycja kabaretu (…). Z operetek zrobiono istotnie sztukę bardzo pikantną i podkasaną, drażniącą zmysły wyuzdanym zachowaniem się śpiewaczek lub baletnic, ich strojami i gestami” [Szweykowski 1958: 442]. Z równym entuzjazmem przyjmowano odwołujące się do miejskiego folkloru ówczesnej Warszawy wodewile Feliksa Szobera (m. in. Podróż po Warszawie, Modniarka warszawska, Fafuła i Grojseszyk), a także farsy oraz komedie obcych autorów, m. in. Johanna Nestroya czy Eugène’a Labiche’a. Prawdziwym hitem okazała się, zaliczana do nurtu „dramatów ludowych”, sztuka Władysława L. Anczyca Emigracja chłopska. Na scenach ogródkowych pojawiały się także inscenizacje sztuk Aleksandra Fredry, Józefa Korzeniowskiego, Moliera, Friedricha Schillera, a nawet Williama Shakespeare’a. Niekiedy odważano się także na eksperymenty repertuarowe (polski debiut sceniczny Émile’a Zoli; Małka Szwarcenkopf Gabrieli Zapolskiej).

Na scenach ogródkowych Warszawy do 1907 występowały zespoły prowincjonalne działające zarówno na terenie zaboru rosyjskiego, jak i funkcjonujące poza jego granicami; były to m.in. trupy Anastazego Trapszy, Józefa Teksla, Juliana Grabińskiego, Józefa Puchniewskiego, a także kierującego w latach 1895–1900 łódzką sceną Michała Kazimierza Wołowskiego. Szczególnym uznaniem w latach 1876–1881 cieszyły się spektakle poznańskiego Teatru Polskiego, kierowanego początkowo przez Karola Doroszyńskiego i Władysława Terenkoczego, a następnie przez samego Doroszyńskiego. Już w trakcie pierwszego pobytu powodzenie inscenizacji Emigracji chłopskiej Anczyca (29 przedstawień) oraz „dzieła scenicznego w 14 obrazach A. P. Dennery wg powieści J. Verne” pt. Podróż naokoło świata w 80 dniach (15 przedstawień) przekroczyło oczekiwania poznańskich artystów i zwróciło na nich uwagę tak znaczących warszawskich krytyków, jak Władysław Bogusławski i Fryderyk Lewestam.

Współczesnym nawiązaniem i próbą wskrzeszenia tradycji teatrów ogródkowych był organizowany w Warszawie w latach 1992–2006 Ogólnopolski Konkurs Teatrów Ogródkowych, którego twórcą był Andrzej Tadeusz Kijowski. Od 2004 Teatr im. Juliusza Osterwy w Gorzowie Wielkopolskim przygotowuje Festiwal Teatrów Ogródkowych.

Bibliografia

• Filler, Witold: Melpomena i piwo, Warszawa 1960;
• Król-Kaczorowska, Barbara: Teatry Warszawy. Budynki i sale w latach 1748-1975, Warszawa 1986;
• Łapot, Mirosław: Bolesław Prus o teatrzykach ogródkowych, [w:] Jubileuszowe „żniwo u Prusa”. Materiały z międzynarodowej sesji prusowskiej w 1997 r., pod red. Zbigniewa Przybyły, Częstochowa 1998;
• Szczublewski, Józef: Wielki i smutny teatr warszawski (1868–1880), Warszawa 1963;
• Sivert, Tadeusz: Sceny ogródkowe. Zespoły amatorskie. Wędrowne teatry prowincjonalne w świetle prasy warszawskiej, [w:] Dzieje teatru polskiego, pod red. Tadeusza Siverta. t. 3: Teatr polski od 1863 roku do schyłku XIX wieku, Warszawa 1982;
• Szwankowski, Eugeniusz: Teatry Warszawy w latach 1765–1918, Warszawa 1979;
• Szweykowski, Zygmunt: Teatrzyki ogródkowe w Warszawie. Z historii nieporozumień, „Pamiętnik Teatralny” 1958, z. 3-4.

Mówiona encyklopedia teatru polskiego

Prof. Dariusz Kosiński rozmawia z Agnieszką Wanicką