Hasła

Ogół mediów i technologii cyfrowych (w przeciwieństwie do analogowych), funkcjonujących na zasadzie interaktywności, zawieszających w teatrze tradycyjne odczucie obecności, przestrzeni i czasu, opartych na technice komputerowej, telewizyjnej oraz wykorzystaniu sieci internetowej.

Użycie nowych mediów w ramach praktyki teatralnej ma swe źródła w historii dwudziestowiecznej awangardy teatralnej. Steve Dixon, autor pojęcia digital performance (performans cyfrowy), opisującego ścisły związek działań teatralnych i performatywnych z nowymi technologiami, wywodzi dzisiejsze tendencje w posługiwaniu się nowymi mediami w teatrze jeszcze z twórczości Richarda Wagnera (Gesamtkunstwerk), później zaś Antonina Artauda, Erwina Piscatora czy Oskara Schlemmera [Dixon 2007].

W każdym z tych przypadków wprowadzenie na scenę mediów (filmu, zdjęć, zarejestrowanych wcześniej dźwięków) miało zarówno wskazywać na technologiczny i skonstruowany charakter samego teatru, jak i zawierać w sobie potencjał krytyczny wobec teatralnych strategii przedstawiania i reprezentowania. Ten krytyczny potencjał użycia mediów na scenie zaznaczył się szczególnie mocno na przełomie lat 80. i 90. XX wieku przede wszystkim w teatrze niemieckim, a zwłaszcza w twórczości Franka Castorfa, w prowadzonym przez niego od 1992 roku berlińskim teatrze Volksbühne am Rosa-Luxemburg-Platz. Według Doroty Sajewskiej użycie kamery live w wielogodzinnych przedstawieniach Castorfa (z lat 1999–2002) było postawieniem pytania o granice realności i medialności, próbą nowego zdefiniowania pojęć takich, jak „realizm”, „doświadczenie”, „na żywo”, a w końcu nawet „ciało” [Sajewska 2012]. Ten sposób wykorzystania mediów na scenie jest związany z politycznym wymiarem teatru Castorfa.

Współczesne użycie nowych mediów w teatrze sprowadza się do technologicznego zapośredniczenia obecności aktorów (rejestracja i transmisja obrazu lub dźwięku), włączania w spektakl rzeczywistości wirtualnej, jak również zapośredniczenia udziału widzów przy użyciu narzędzi takich, jak Skype albo czat internetowy, czy też projekcje 3D wprowadzające niepewność co do statusu teatralnej rzeczywistości. Wszystkie te praktyki, związane z bardzo różnymi rodzajami i estetykami teatralnymi, na planie teoretycznym łączy znacząca problematyzacja pojęcia „nażywości” (livness) [Philip Auslander 2008], definiującego wyjątkowy charakter wydarzenia teatralnego, opartego na żywej współobecności aktorów i widzów. Zarówno użycie kamery (mikrofonu), jak i włączanie w spektakl za pomocą nowych mediów osób nieobecnych fizycznie w teatrze oraz wytwarzanie trójwymiarowego obrazu aktora na scenie za pomocą projekcji 3D, podważa definicję teatru jako wydarzenia „na żywo”.

Właśnie ten potencjał nowych mediów – krytyczny wobec samego medium teatru – jest często przedmiotem namysłu w spektaklach współczesnych reżyserów: od Krystiana Lupy (np. Factory 2 z 2008 roku – Narodowy Stary Teatr, Kraków – gdzie używana jest kamera live), przez Krzysztofa Warlikowskiego (np. (A)pollonia z 2009 roku – Nowy Teatr, Warszawa – gdzie pojawiają się projekcje ze Skype’a), aż po młodych twórców, jak Krzysztof Garbaczewski (np. interaktywna czarna wyspa zaprojektowana przez Aleksandrę Wasilkowską na potrzeby spektaklu Życie seksualne dzikich – Nowy Teatr, Warszawa, 2011).

Nowe media mogą pełnić też rolę produkowania łatwej, atrakcyjnej wizualnie i estetycznie warstwy spektaklu, wpisując się w rozrywkowy charakter przedstawienia (np. projekcje 3D w przedstawieniu Polita w reżyserii Janusza Józefowicza z 2011 roku – Studio Buffo, Warszawa).

Bibliografia

• Auslander, Philip: Liveness. Performance in a mediatized culture, London/New York 2008;
• Dixon, Steve: Digital Performance. A History of New Media in Theater, Dance, Performance Art, and Installation, Cambridge/London 2007;
• Duda, Artur: Performans na żywo jako medium i obiekt mediatyzacji, Toruń 2011;
• Sajewska, Dorota: Pod okupacją mediów, Warszawa 2014;
• Teatr wśród mediów, red. Artur Duda, Marzenna Wiśniewska, Bartłomiej Oleszek, Toruń 2015.

Mówiona encyklopedia teatru polskiego

Prof. Dariusz Kosiński rozmawia z Piotrem Olkuszem