Hasła

Antropomorficzna figura na scenie, przez imitację człowieka bliska lalce. W nowoczesnych koncepcjach teatru manekin traktowany bywa na równi z aktorem, jako jego partner lub jako zastępujący go obiekt sceniczny.

Manekin wyrażał niegdyś obawę przed techniką zdolną zagrozić człowiekowi, co widać m.in. w opowiadaniach Ernsta Theodora Amadeusa Hoffmanna. Manekin jako ludzki wytwór zdolny przewyższyć człowieka jest częstym motywem w literaturze XX w. (m.in. elektromanekiny Tytusa Czyżewskiego, Bal manekinów Bruno Jasieńskiego, Traktat o manekinach Brunona Schulza). Jednocześnie jako nieożywiona figura człowieka staje się figurą śmierci (teatr śmierci) Tadeusza Kantora).

Wartość manekina dla nowoczesnego teatru wynika z nowego rozumienia medium scenicznego. Jego wagę podkreślają walory plastyczne oraz ruchowo-przestrzenne. W koncepcji Edwarda Gordona Craiga, Oskara Schlemmera, Heinricha von Kleista (O teatrze marionetek) manekin to element bezwzględnie posłuszny woli reżysera (w przeciwieństwie do żywego człowieka), zdolny do sposobu organizacji przestrzeni i ruchu niemożliwego dla aktora bądź tancerza. Jakości plastyczne manekina podkreślał Tadeusz Kantor, akcentując autoteliczność materii i uznając manekiny za bio-obiekty. Do najsłynniejszych w teatrze Kantora należą manekiny w Umarłej klasie – szczególnie w scenie „wejścia staruszków z uwieszonymi na nich, czepiającymi się pleców i nogawek, manekinami dzieci. Te bioobiekty są jak garby, które człowiek za sobą wlecze w dorosłość, i jak wyrzut sumienia za zawiedzione w późniejszym życiu nadzieje młodości” [Tokarska-Stangret 2015, s. 59]. Relacja plastycznej materii i aktora w teatrze Kantora przebiegała na korzyść człowieka; aktor był zawsze w ruchu w opozycji do manekina.

Manekinami posługiwał się na scenie również Józef Szajna, współcześnie zaś wykorzystywane są m.in. przez Leszka Mądzika, Krzysztofa Warlikowskiego oraz Janusza Wiśniewskiego.

Bibliografia

• Craig, Edward Gordon: O sztuce teatru, przeł. Maria Skibniewska, Warszawa 1985;
• Jasieński, Bruno: Bal manekinów, Warszawa 2006;
• Józef Szajna i jego świat, red. Bożena Kowalska, Warszawa 2000;
• Kantor, Tadeusz: Pisma, t. I-III, oprac. Krzysztof Pleśniarowicz, Kraków 2004-2005;
• Kleist, Heinrich von, O teatrze marionetek, [w:] tegoż: Dramaty wybrane, tłum. Stanisław Buras, Kraków 2000;
• Schlemmer, Oskar: Eksperymentalna scena Bauhausu, przeł. Małgorzata Leyko, Gdańsk 2010;
• Schulz, Bruno: Manekiny, Traktat o manekinach, [w:] tegoż: Sklepy cynamonowe, Sanatorium pod klepsydrą, Warszawa 2000;
• Tokarska-Stangret Katarzyna: Pokój wyobraźni. Słownik Tadeusza Kantora, Warszawa 2015;
• „Umarła klasa” Tadeusza Kantora, czyli nowy traktat o manekinach. Rozmowa Krzysztofa Miklaszewskiego z Tadeuszem Kantorem, „Magazyn Kulturalny” 1976, nr 1.