Autor: Barbara Osterloff
walet
(z fr. valet – sługa, lokaj; ang. valet, servant; niem. Diener)
Służący, postać występująca w komedii od czasów starożytności (Arystofanes, Plaut, Menander), popularna w teatrze włoskim (Arlekin w komedii dell’arte) i francuskim (komedie Molière’a, Pierre’a-Augustina Carona de Beaumarchais, Pierre’a de Marivaux); także emploi sceniczne. W fabule sztuk odgrywa zazwyczaj jedną z głównych ról, mimo iż jego status społeczny jest z zasady niższy niż status osoby, której służy.
Funkcja waleta nie ogranicza się do wykonywania poleceń chlebodawcy (Franciszek Zabłocki: „rola waleta – stać za drzwiami”). Bywa kimś więcej – powiernikiem, doradcą, alter ego swojego pana (którego uczucia i myśli rozpoznaje bezbłędnie, przewyższając go nieraz inteligencją), ale również wyemancypowanym, krytycznym obserwatorem i komentatorem jego postępowania (Figaro w Weselu Figara i w Cyruliku sewilskim Beaumarchais). Wspiera swojego pana słowem i czynem, bywa oddanym wspólnikiem (Sganarel w Don Juanie Molière’a) i zastępuje go w nie zawsze godziwych przedsięwzięciach, a nawet staje się inicjatorem działań, prowadzi intrygę dramatyczną (Skapen w Szelmostwach Skapena Molière’a). „Jako postać wywodząca się z ludu walet obrazuje konflikty, jakie od wieków istnieją w opartych na zależności stosunkach społecznych; jako postać sceniczna uwikłany bywa we wszelkie typy konfliktów dramatycznych; z obu rodzajów konfliktów potrafi wyjść zwycięsko” [Pavis 1998: 581].
W literaturze polskiej postać waleta pojawia się w komedii XVIII w. w rozmaitych wariantach: od nierozgarniętych prostaków po wytwornych lokai-spryciarzy, złośliwie kpiących ze swojego pana (Pustak w Fircyku w zalotach Zabłockiego). Walet występuje też w komediach Aleksandra Fredry, gdzie bliższy jest zindywidualizowanemu charakterowi niż typowi społecznemu (np. Rembo w Damach i huzarach, Kasper w Nikt mnie nie zna).
Role waletów, zwłaszcza francuskich, były jedną ze specjalizacji polskich aktorów w teatrze XVIII i XIX w., np. Karola Świerzawskiego. Genialny epizodysta Ludwik Panczykowski słynął z ról służących poczciwców, bezgranicznie oddanych swemu chlebodawcy (Dyndalski w Zemście Fredry).
Bibliografia
- Pavis, Patrice: Słownik terminów teatralnych, słowo wstępne Anne Ubersfeld, przeł. i oprac. Sławomir Świontek, Wrocław 1998;
- Polskie piśmiennictwo teatralne XIX wieku, t. 2, Hilary Meciszewski, Uwagi o teatrze krakowskim. Wybór pism teatralnych, wybór i oprac. Dariusz Kosiński, Kraków 2008;
- Grzymała-Siedlecki, Adam: Świat aktorski moich czasów, Warszawa 1957;
- Rapacki, Wincenty: Sto lat sceny polskiej w Warszawie, Warszawa 1925.
