Hasła

W znaczeniu ogólnym sposób wyrażania uczuć i stanów emocjonalnych za pomocą wyrazu twarzy i ułożenia ciała; jeden z podstawowych środków naturalnej ludzkiej ekspresji. W sztuce aktorskiej mimika towarzyszy słowom i działaniom aktora; w pantomimie staje się głównym (obok ruchu) środkiem wyrazu. Dla wielu badaczy mimika jest dziedziną właściwej twórczej aktywności aktorskiej w zakresie budowania znaczeń, obserwowanej w teatrze od wieków, poczynając od starożytności.

W teatrze polskiego Oświecenia mimikę traktowano jako „język” pozwalający komunikować się z widzem za pomocą znaków wyrażających określone stany „duszy”; każda część zdania, każde słowo wypowiadane przez aktora miały swój odpowiednik mimiczno-gestyczny. Jak pisał Wojciech Bogusławski: „Mimika jest sztuką naśladowania, przyjemnością i prawdą wszelkich poruszeń ciała ludzkiego wyobrażających rozliczne uczucia i namiętności na duszę jego działające. Jest przeto nauką do wystawień scenicznych koniecznie potrzebną, albowiem wymowa, choćby najdoskonalsza, bez pomocy mimiki jest tylko opowiadaniem jakowego zdarzenia, ale niezdolną dać wyobrażenie wewnętrznych poruszeń osób, które w tym zdarzeniu działały” [Bogusławski 2007: 43].

W podręczniku Bogusławskiego „określonym znaczeniom słowa odpowiadała określona i »dopasowana« mimika, aktor musiał uzewnętrznić w jej postaci wszystkie przeżywane uczucia” [Sivert 1967: 232]. Sytuacje mimiczne skodyfikowane przez Bogusławskiego były stereotypami, które zachowały swoją komunikacyjną nośność dopóki ich wzorzec był żywy.

Traktowanie mimiki jako zwartego systemu znaków o wyraźnie określonym znaczeniu było typowe dla wszystkich podręczników aktorskich XIX w. Podobny pogląd na mimikę reprezentował Jan Tomasz Seweryn Jasiński: „Mimika to jest nauka wyrażania uczuć i namiętności przez zmianę rysów twarzy i poruszenia ciała” [Jasiński 2007: 147]. Stopniowo autorzy kodeksów gry aktorskiej uniezależniali jednak mimikę od tekstu literackiego; nie mówili już o „naśladowaniu” natury, lecz o „języku instynktu”, otwierającym pole dla kreatywności aktora. „Mimika to jest język instynktu nie zawsze podległy woli naszej; jest on wyrazem myśli i uczuć przez gestykulację i zmianę rysów. Cokolwiek dzieje się w duszy, jakiekolwiek uczucia nią miotają, wszystko wykazuje się jawnie w rysach twarzy i poruszeniach ciała” [Chęciński 2007: 367].

W teatrze Młodej Polski, jak pisze Jan Michalik, doszło do „niezwykłej kariery mimiki i gry niemej, ról niemych […]. Ekspresję pozasłowną uważano wtedy nie tylko za równouprawnioną, ale nawet za doskonalszą od ekspresji słowa, którego możliwości niektórzy uważali za ograniczone” [Michalik 1985: 111]. „Wiadomo, że wzruszenia i nastroje duszy ludzkiej łatwiej i dobitniej wyrażają się ruchami mimicznymi muskułów naszej twarzy, aniżeli słowami. […] Mowa min góruje z wielu względów nad mową żywą” – pisał Juliusz Tenner [Tenner 1912: 50]. O tych przekształceniach sztuki aktorskiej w teatrze krakowskim, a później w całym teatrze polskim, zdecydował rozwój dramatu współczesnego, przede wszystkim naturalistycznego, przedstawiającego człowieka na tle drobiazgowo ukazanego środowiska. Mimika stała się wówczas także szczególną dziedziną twórczości aktorskiej (popisowe „sceny nieme”).

W późniejszych dekadach XX wieku nastąpiło ograniczenie wyrazistości mimiki i częstotliwości używania środków jej właściwych. Wpływ na to miały zwłaszcza konwencje gry w filmie i telewizji, gdzie bliskość kamery pozwala na stosowanie bardzo subtelnych środków wyrazu, co zaowocowało niechęcią publiczności i aktorów do podkreślania gry mimicznej. Współcześnie wyrazistą mimikę w dawnym stylu stosuje się przede wszystkim jako rodzaj stylizacji, często o charakterze groteskowym. Pojawia się natomiast i zyskuje popularność gra mimiczna będąca niezależną od prawdopodobieństwa psychologicznego oryginalną kompozycją plastyczną (np. Jan Peszek).

Bibliografia

• [Bogusławski, Wojciech; Jasiński, Jan Tomasz Seweryn; Chęciński, Jan] [w:] Polskie piśmiennictwo teatralne, t. 1, W stronę praktyki – podręczniki sztuki aktorskiej, wybór i oprac. Dariusz Kosiński, Agnieszka Marszałek, Agnieszka Wanicka, przy współpracy Agnieszki Narębskiej, Kraków 2007;
• Kosiński, Dariusz: Dramaturgia praktyczna. Polska sztuka aktorska XIX wieku w piśmiennictwie teatralnym swej epoki, Kraków 2005;
• Michalik, Jan: Dzieje teatru w Krakowie 1893-1915. Teatr Miejski, t. 5, cz. 1, wol. 2, Kraków 1985;
• Murray, Emanuel: O aktorach i grze teatralnej, oprac. i tłum. Marek Dębowski, Kraków 1991;
• Sivert, Tadeusz: Nad tekstem „Mimiki” Bogusławskiego, [w:] Teatr Narodowy w dobie Oświecenia, red. Ewa Heina, Karyna Wierzbicka-Michalska, Wrocław 1967;
• Strzelecki, Ryszard: Aktor i wiedza o człowieku. Teoretyczne wypowiedzi o sztuce aktorskiej w Polsce od oświecenia do końca wieku XIX i ich antropologiczne podłoże, Rzeszów 2001;
• Tenner, Juliusz: O twórczości aktorskiej, Lwów 1912.