Hasła

Określenie odnoszące się do przemian w teatrze polskim, zachodzących w latach 1953-1959, zapożyczone z tytułu powieści Ilji Erenburga Ottiepiel, przedstawiającej początek przemian systemu socjalistycznego w ZSRR po śmierci Stalina (wyd. pol. 1956).

W literaturze przedmiotu okres ten nazywa się trojako, najczęściej autorzy posługują się wymiennie sformułowaniami: „odwilż”, „polski Październik” (dla odróżnienia od „Października” określającego wydarzenia na Węgrzech) oraz „rok 1956”. Zakresy znaczeniowe tych trzech terminów de facto jedynie się zazębiają, choć dotyczą tego samego procesu – odchodzenia od stalinowskiego, dogmatycznego i zaplanowanego centralnie modelu życia politycznego, społecznego i kulturalnego. Akcentują jednak różne fazy tego procesu. Najbardziej enigmatyczny charakter ma określenie pierwsze – „odwilż”, dwa pozostałe odnoszą się do zjawisk o wyraźnie politycznym charakterze.

Przywołane ramy czasowe wyznaczone są przez decyzje administracyjne, które w istotny sposób zaważyły na polskiej sztuce teatru. Początek przemian, zwanych później „odwilżowymi”, rozpoczął się na przełomie lat 1953-1954, a związane one były przede wszystkim z poszerzeniem samodzielności repertuarowej kierownictw teatrów oraz odejściem od praktyki „ręcznego” zarządzania przez Ministerstwo Kultury i Sztuki wszystkimi podległymi mu instytucjami. W 1954, wskutek kolejnej reorganizacji MKiS, powołano m.in. Centralny Zarząd Teatrów (CZT), który zapowiadał zmiany w sposobie kierowania poszczególnymi scenami, m.in. ich decentralizację i usamodzielnienie. Na kolejnych posiedzeniach Rady Kultury i Sztuki (w kwietniu i grudniu 1954) deklarowano konieczność wprowadzenia do repertuaru dramaturgii romantycznej i twórczości Stanisława Wyspiańskiego oraz zrewidowania interpretacji reguł „niezwulgaryzowanego” realizmu i przezwyciężania schematyzmu w sztuce realizmu socjalistycznego. Zaczęto się domagać swobody artystycznej, zarówno dla dramaturgów, jak i realizatorów przedstawień, zreformowania środków artystycznego wyrazu przez odejście od werystycznej inscenizacji. Latem 1954 po raz pierwszy od zakończenia wojny zespół polskiego teatru (Teatr Polski w Warszawie) wyjechał na gościnne występy do Europy Zachodniej (I Międzynarodowy Festiwal Sztuki Dramatycznej w Paryżu); decyzję w tej sprawie musiano podjąć na wysokich szczeblach partyjnych pół roku wcześniej.

Grudzień 1954 przyniósł dwie pod względem formalnym „odwilżowe” premiery: Łaźnię Włodzimierza Majakowskiego w Teatrze Nowym w Łodzi (reż. Kazimierz Dejmek) oraz Kaukaskie kredowe koło Bertolta Brechta (reż. Irena Babel) w Teatrze im. Juliusza Słowackiego w Krakowie. W tym samym roku zaczęły powstawać pierwsze teatry studenckie, m.in. warszawski STS oraz gdański Bim-Bom.

W kolejnych sezonach na afiszach zaczęła pojawiać się niegrana od wojny klasyka – Dziady, Kordian, Wesele, współczesna dramaturgia zachodnia z utworami Samuela Becketta i Eugène’a Ionesco na czele, powróciła twórczość Jean-Paula Sartre’a, Arthura Millera i Tennessee Williamsa. Przez pięć sezonów łudzono się, że swoboda artystyczna kierownictw teatrów stanie się rzeczywistością. Ingerencje MKiS ograniczały się w tym czasie do minimum, praktycznie teatry same decydowały o swoim repertuarze. Interesów władzy strzegła tylko cenzura prewencyjna, która uniemożliwiała powstawanie spektakli otwarcie politycznych i jawnie krytykujących otaczającą rzeczywistość. Sezony 1957/1958 i 1958/1959 przyniosły prapremiery sztuk Witolda Gombrowicza, Sławomira Mrożka, Jerzego Broszkiewicza. Dramatopisarze brali zdecydowany rozbrat z metodą realizmu socjalistycznego. Niestety, wśród dzieł dramatycznych okresu „odwilży” nie było utworu o randze wydarzenia artystycznego i politycznego, jakim w sferze literackiej był Poemat dla dorosłych Adama Ważyka. Dopiero Kartoteka Tadeusza Różewicza (prem. 25 marca 1960 w Teatrze Dramatycznym w Warszawie) okazała się propozycją istotnie nowatorską. Sezon 1958/1959 przyniósł wyraźne oznaki wycofywania się władz z liberalnej polityki kulturalnej. CZT znów rygorystycznie oceniał zgłaszane propozycje repertuarowe, nie dopuszczając części sztuk na scenę. Sięgano po różne preteksty, przy czym zaporą nie do przebycia okazał się zakaz „ze względu na dyskusyjny charakter ideowy”. To on uniemożliwił prapremierę Ślubu Gombrowicza i premierę Procesu oraz Zamku Franza Kafki, a także Łyżek i księżyca Emila Zegadłowicza; nawet wcześniej grane sztuki, jak Policjanci Mrożka, nie otrzymywały pozwolenia na nowe realizacje.

Nad „chaosem” panującym w życiu teatralnym postanowiono ostatecznie zapanować w 1959 roku. Komisja Kultury Komitetu Centralnego PZPR kierowana przez Leona Kruczkowskiego przygotowała wówczas raport o kondycji teatru po przełomie październikowym, zakończony wnioskami postulującymi przywrócenie – przede wszystkim – nadzoru nad repertuarem. W marcu 1959, podczas obrad III Zjazdu PZPR, Władysław Gomułka zapowiedział wzmożoną ofensywę przeciwko rewizjonizmowi, także w dziedzinie kultury, w imię walki z „czarnowidztwem, oczernianiem socjalizmu i fałszywie pojętą wolnością twórcy”. Naczelnym zadaniem polityki kulturalnej stało się ponownie „oparcie twórczości kulturalnej na światopoglądzie i metodologii marksizmu-leninizmu”, a najwłaściwszą metodą twórczą – realizm socjalistyczny (tym razem nie obwarowany sztywnymi rygorami warsztatowymi).

Bibliografia

• Czerwiński, Edward J.: Contemporary Polish Theatre and Drama (1956-1984), New York, 1988;
• Fijałkowska, Barbara: Polityka i twórcy (1948–1959), Warszawa 1985;
• Fik, Marta: Trzydzieści pięć sezonów. Teatry dramatyczne w Polsce w latach 1944-1979, Warszawa 1981;
• Napiontkowa, Maria: Teatr polskiego Października, Warszawa 2012;
• Szydłowski, Roman: Teatry dramatyczne w sez. 1959/60. „Almanach sceny polskiej 1959/1960” pod red. Edwarda Csató, Warszawa 1961;
• Październik 1956: pierwszy wyłom w systemie. Bunt, młodość i rozsądek, pod red. Stefana Bratkowskiego, Warszawa 1996.