Hasła

Wspomnienia i zapiski autobiograficzne aktorów sporządzane na ogół (choć nie tylko) u schyłku życia, skierowane do szerszej publiczności lub do najbliższego środowiska zawodowego i rodzinnego, drukowane lub pozostawione w rękopisie.

Pamiętniki spisywali, na zamówienie społeczne i dla utrwalenia sławy, popularni artyści (np. François-Joseph Talma, Sarah Bernhardt, Eleonora Duse, Lawrence Olivier). Za pióro chwytali również skromni pracownicy sceny, kultywujący etos aktora-kronikarza.

Pamiętnikarstwo teatralne obejmuje rozmaite gatunki dokumentarno-autobiograficzne. Dzienniczek (spis) ról, popularny w XIX w., to lapidarne zestawienie tytułów sztuk, dat i miejsc występów. W tej konwencji utrzymany jest Spisek dzieł dramatycznych granych w Teatrze Wielkim i Rozmaitości na rok 1855 Alojzego Żółkowskiego syna. Dziennik (diariusz) obfituje w osobiste i ogólne spostrzeżenia dokonywane w regularnych odstępach czasu (Dziennik Bogumiła Dawisona). Raptularz odróżnia od dziennika luźna formuła wpisów, często bez datowania, chaos i rozmaitość notatek, jak to ma miejsce w Raptularzu kijowskim Juliusza Osterwy. Aktorzy najczęściej wybierają formę opowieści retrospektywnej, z jaką wiąże się klasyczny pamiętnik. Rekonstrukcja przebiegu życia autora dokonuje się tu na szerszym tle historii teatru, społeczeństwa, kraju (np. Wspomnienia i wrażenia Heleny Modrzejewskiej).

Pamiętniki aktorskie powstałe w XIX w. wymykają się z ram autobiografii, portretu wewnętrznego jednostki – w stronę historiografii. Sztuka sceniczna potrzebowała kodyfikatorów i rolę tę przejmowali początkowo sami aktorzy. Formuła pamiętnika rozszerzała się na dzieje, kroniki, historie, notatki, wypisy. Pionierem teatralnego kronikarstwa był Wojciech Bogusławski (Dzieje Teatru Narodowego, 1820-1821), za nim podążyli w Warszawie: Jan Jasiński, Józef Majewski, Michał Chomiński, Wincenty Rapacki, Józef Kotarbiński; w Krakowie Leon Stępowski; na prowincji: Kazimierz Skibiński, Stanisław Krzesiński. Misję kronikarza zrealizował w pełni Władysław Krogulski monumentalnym zbiorem Notatek starego aktora pisanych w latach 1901-1914. Spośród dawnych pamiętników aktorskich wiele zaginęło, uległo zniszczeniu lub rozproszeniu. Stratę tę częściowo rekompensuje obfitość tekstów wydanych po II wojnie światowej.

Pamiętniki aktorskie nie trzymają się stałej formy gatunkowej i stylistycznej. Jedne cechuje introwertyczny nurt relacji, inne mają charakter ludyczny, chcą bawić i zaciekawiać. Przymus ubarwiania historii, odczuwany przez autorów, wyraża się w upodobaniu do anegdot, beletryzacji formy i gawędowego stylu. Współcześnie pamiętniki aktorskie wpisują się w nurt literatury dokumentu osobistego i literatury faktu (wywiady-rzeki, np. Barbara Osterloff, Pejzaż. Rozmowy z Mają Komorowską, 2004), nie stronią przy tym od nowych gatunków (np. blogu: Krystyna Janda http://krystynajanda.natemat.pl/).

Niezależnie od poziomu literackiego i zawartości faktograficznej pamiętniki aktorskie stanowią ważne źródło do badań historyczno-teatralnych. Są narzędziem transmisji doświadczenia aktorów oraz subiektywną formą uporządkowania jednostkowej biografii artysty w powiązaniu z epoką i życiem teatru.

Bibliografia

• Dąbrowski, Stanisław; Górski, Ryszard (red.): Wspomnienia aktorów (1800-1925), Warszawa 1963;
• Dąbrowski, Stanisław: Wstęp do: Krzesiński, Stanisław: Koleje życia, czyli Materiały do historii teatrów prowincjonalnych, Warszawa 1957;
• Jarząbek-Wasyl, Dorota: Ogień i lustro. Formy i strategie autobiograficzne w memuarystyce teatralnej XIX/XX wieku, [w:] Adamiecka-Sitek, Agata; Buchwald, Dorota (red.): Nowe historie 03. Nowe biografie, Warszawa 2012;
• Łukasiewicz, Krzysztof: Wstęp do pamiętnikoznawstwa?, „Twórczość” 1993, nr 7;
• Makomaska, Ewa: Na marginesie pamiętników aktorskich, „Pamiętnik Teatralny” 1961, z. 2;
• Rudzka, Urszula: Materiały do bibliografii pamiętników i wspomnień teatralnych 1945-1991, „Pamiętnik Teatralny” 1991, nr 3-4;
• Rulikowski, Mieczysław: Pamiętniki Pawła Owerłły, „Ruch Literacki” 1936, nr 2;
• Schröder, Artur: Wstęp do: Żelazowski, Roman: Pięćdziesiąt lat teatru polskiego, Lwów 1921.