Hasła

Rodzaj teatru, w którym wystawiane są utwory dramatyczno-muzyczne, cechujące się dominującym udziałem muzyki w postaci części instrumentalnych, wokalno-instrumentalnych i tanecznych, a także obecnością czynnika dramatycznego, wyrażonego słowem lub ruchem, zapisanego w postaci libretta, którego tekst w większości gatunków wystawianych w teatrze muzycznym jest śpiewany, rzadziej w niektórych fragmentach może być także mówiony.

Odmianami teatru muzycznego są teatry operowe, operetkowe, musicalowe, baletowe, teatry tańca, a najczęściej formy mieszane tych odmian, przy czym równoprawne w instytucjonalno-teatralnym znaczeniu są także terminy: opera, operetka i balet. Teatry muzyczne wystawiają zróżnicowany repertuar: operowy, operetkowy, baletowy, musicalowy, rewiowy, komediowo-muzyczny oraz mający formę widowisk sceniczno-muzycznych.

Termin ma szerokie znaczenie, zmienne historycznie i kulturowo. W  kontekście historyczno-teatralnym teatry muzyczne stanowią instytucje teatralne, w których wystawiane są gatunki i formy dramatyczno-muzyczne, natomiast w polskiej kulturze współczesnej instytucjonalną nazwę teatru muzycznego noszą teatry, w których wystawiane są głównie operetki, musicale, rewie i komedie muzyczne. Również w kulturze europejskiej termin teatr muzyczny odnosi się przede wszystkim do czasów współczesnych, przy czym dokonuje się redefinicji tego pojęcia ze świadomością jego pojemności i otwartości, określając mianem teatr muzyczny formy performatywne powstające na styku teatru i muzyki.

Wykonawcami utworów wystawianych w teatrze muzycznym są wyspecjalizowani artyści, wykształceni muzycznie, a także aktorsko: śpiewacy (soliści i chórzyści), tancerze, instrumentaliści, wspierani przez pozostałych artystów i pracowników teatrów zgodnie z wymaganiami realizacji scenicznych. Natomiast nie były i nie są teatrem muzycznym instytucje teatralne, w których wystawiane są głównie utwory dramatyczne, ale pojawiają się też dzieła z udziałem muzyki, takie jak: melodramy, sceny liryczne, wodewile, komedioopery, komedie ze śpiewami czy dramaty ludowe. Inscenizacje tych dzieł, choć wymagające od wykonawców dodatkowych umiejętności, takich jak śpiew czy taniec, mogą być realizowane przez artystów dramatycznych. Problem z użyciem terminu teatr muzyczny wynika przy tym z uwarunkowań historycznych i stopniowego kształtowania się w wielu krajach osobnych teatrów muzycznych w formie teatrów operowych i operetkowych, wyodrębniających się w długotrwałym procesie z instytucji teatralnych realizujących zarówno repertuar dramatyczny, jak i dramatyczno-muzyczny.

Teatr muzyczny w Polsce

Początki teatru muzycznego w Polsce można wskazać w teatrze Władysława IV, w którym repertuar operowy wykonywały specjalizujące się w nim zespoły włoskie. Teatry dworskie i arystokratyczne wieku XVII i XVIII bardzo często miały charakter teatru muzycznego. Polski teatr publiczny w początkach istnienia realizował formułę teatru dla wszystkich, łączącego różne gatunki i wystawiającego zróżnicowany repertuar, w tym także utwory należące do domeny teatru muzycznego. Kolejne dekady XVIII i początek XIX w. były czasem stopniowego wydzielania się grupy artystów specjalizujących się w repertuarze typowym dla teatru muzycznego. Najbardziej wyraźną odrębnością charakteryzowały się zespoły baletowe, potem operowe.

Pierwszym polskim teatrem muzycznym była działająca od 1832 opera warszawska, następnie powstała opera krakowska (1844-1847) i lwowska (działała stale od 1872). Wszystkie jednak nie były samodzielnymi instytucjami, ale artystycznie odrębnymi działami jednego, większego przedsiębiorstwa teatralnego. W podobny sposób wydzielała się w latach 80. XIX w. operetka warszawska i operetka lwowska. W pozostałych miastach aż do 1918 repertuar dramatyczno-muzyczny realizowany był przez wszechstronne zespoły.

W wieku XX teatry muzyczne zyskiwały coraz wyraźniejszą odrębność i samodzielność instytucjonalną, zwiększyła się także ich liczba, np. w okresie dwudziestolecia międzywojennego teatry muzyczne funkcjonowały w Warszawie, Lwowie i Poznaniu, poważniejsze działania w zakresie teatru muzycznego podejmowano też w Katowicach, Krakowie, Wilnie i na Pomorzu.

Współcześnie coraz mocniej zacierają się granice między teatrami muzycznymi, które najczęściej wystawiają zróżnicowany repertuar, operowo-operetkowo-musicalowo-baletowy i chętnie przybierają szersze określenie instytucjonalne – teatr muzyczny, rezygnując z nazwy "operetka" czy "teatr operetkowy". Rzadkie są teatry muzyczne ograniczające repertuar do określonych gatunków, np. Teatr Wielki Opera Narodowa czy Opera Wrocławska, które nie wystawiają operetek i musicali; Teatr Wielki w Poznaniu, który nie wystawia operetek, ale grywa musicale; Opera Bałtycka, która sporadycznie realizuje operetki, a nie gra musicali. Niektóre teatry muzyczne nie włączają do swojego repertuaru oper, np. Teatr Muzyczny im. Danuty Baduszkowej w Gdyni.

Bibliografia

• Horowicz, Bronisław: Teatr operowy: historia opery, realizacje sceniczne, perspektywy, przedm. Jan Kosiński, Warszawa 1962;
• Komorowska, Małgorzata: Kronika teatrów muzycznych PRL: lipiec 1944 – czerwiec 1989, Poznań 2003;
• Komorowska, Małgorzata: Za kurtyną lat. Polskie teatry operowe i operetkowe 1918-1939, Warszawa 2008;
• Wypych-Gawrońska, Anna: Lwowski teatr operowy i operetkowy w latach 1872-1918, Kraków 1999;
• Wypych-Gawrońska, Anna: Warszawski teatr operowy i operetkowy w latach 1880-1915, Częstochowa 2011;
• Wypych-Gawrońska, Anna: Warszawski teatr operowy w latach 1832-1880, Częstochowa 2005;
• Żórawska-Witkowska, Alina: Opera w Warszawie w drugiej połowie XVIII wieku, [w:] Opera polska w XVIII i XIX wieku, red. Maciej Jabłoński, Jan Stęszewski, Janina Tatarska, Poznań 2000.