Hasła

Utwory muzyczne wykorzystywane w przedstawieniach teatru dramatycznego; opracowanie muzyczne; oprawa muzyczna; ilustracja muzyczna; w przypadku teatru muzycznego termin używany w ogólnym sensie – jako muzyka w teatrze i element fonosystemu.

W stosunku do teatru dramatycznego muzyka teatralna oznacza utwory muzyczne należące do wielu form i gatunków muzycznych: instrumentalne, wokalne, wokalno-instrumentalne i taneczne. Utwory te mogą być przeznaczone na różne układy wykonawców angażowanych do przedstawień: solistów, instrumentalistów, wokalistów, większych zespołów instrumentalnych. Współcześnie muzyka teatralna jest bardzo często nagrywana wcześniej i odtwarzana z nośników dźwięków. Muzyka teatralna towarzyszyła utworom dramatycznym od początku teatru polskiego, przy czym aż do XX w. trudno wyznaczyć wyraźne granice między muzyką teatralną w rozumieniu ilustracji muzycznej a wieloma gatunkami dramatyczno-muzycznymi i dramatycznymi z udziałem muzyki, w przypadku których też chętnie stosowano kategorię ilustracyjności. Uznać można, że muzyka teatralna występuje wówczas, gdy dodatek muzyczny nie zmienia genologicznie utworu z dramatycznego na dramatyczno-muzyczny. Muzyka teatralna mogła i może spełniać w teatrze dramatycznym wiele różnych funkcji, m.in.: ilustracyjną, nastrojotwórczą, scalającą, sygnalizacyjną, kontrapunktową, ludyczną, identyfikacyjną.

W teatrze dramatycznym do XX w. na muzykę teatralną mogły składać się utwory muzyczne wykonywane równolegle z przebiegiem akcji w ramach rzeczywistości świata przedstawionego, ale także uwertury, międzyakty i finały, komponowane specjalnie dla wybranego dzieła albo, zgodnie z terminologią epoki, „dobierane” z istniejących utworów muzycznych. Muzyką teatralną zajmowali się najczęściej muzycy związani z teatrem, przede wszystkim komponujący dyrygenci (np. Stanisław Moniuszko, autor kilkudziesięciu ilustracji muzycznych, m.in. do Hamleta Shakespeare’a, czy Henryk Jarecki, twórca bardzo popularnej w XIX w. oprawy muzycznej do Balladyny Juliusza Słowackiego), ale także kompozytorzy tworzący głównie inne formy muzyczne (np. Władysław Żeleński, autor muzyki teatralnej do Wita Stwosza Wincentego Rapackiego ojca; Ludomir Różycki, autor muzyki teatralnej do Irydiona Zygmunta Krasińskiego).

Współcześnie tworzone są kompozycje lub opracowywane utwory muzyczne dla konkretnych dzieł, ściśle powiązane z reżyserską koncepcją inscenizacji. Twórcami muzyki teatralnej są kompozytorzy specjalizujący się w tej dziedzinie oraz autorzy opracowań muzycznych podejmujący się działań w różnych obszarach twórczości teatralnej (m.in. Jerzy Chruściński, Zygmunt Konieczny, Józef Opalski, Jacek Ostaszewski, Stanisław Radwan, Jerzy Satanowski, Janusz Stokłosa, Bogusław Schaeffer). Odrębne zagadnienie stanowi wykorzystywanie muzyki (zwłaszcza etnicznej) i muzyczności jako podstawowego narzędzia kompozycyjnego i środka wyrazu w teatrze poszukującym, zwłaszcza w działaniach i przedstawieniach Ośrodka Praktyk Teatralnych „Gardzienice” i zespołów rozwijających jego propozycje (Teatr Pieśń Kozła, Teatr Zar, Chorea).

Bibliografia

• Gołąb, Maciej: Próba definicji fonosystemu przedstawienia teatralnego. Na przykładzie TIS MW2 Bogusława Schaeffera, „Pamiętnik Teatralny” 2003, z. 3-4;
• Klimek, Piotr: Kompozytor w teatrze. Miejsce na scenie a miejsce w szeregu. Dylemat w pięciu odsłonach, [w:] Muzyczność, wizualność, performatywność. Studia z pogranicza muzyki, filmu i teatru, red. Robert Cieślak, Toruń 2013;
• Pabjan, Barbara: Specyfika fonosfery Teatru Laboratorium Jerzego Grotowskiego, "Pamiętnik Teatralny" 2003, z. 3-4;
• Salabar, Piotr: Symbioza muzyki i dramatu, czyli kompozytor w teatrze, "Estetyka i Krytyka" 2007, nr 1.