Hasła

Niedialogowe fragmenty tekstu dramatycznego, wyraźnie wydzielone graficznie i z reguły nieprzeznaczone do wygłoszenia na scenie.

Didaskalia stanowią w dramacie warstwę (typo)graficznie oddzieloną od warstwy dialogowej, czyli od tzw. tekstu głównego, który obejmuje wypowiedzi przypisywane postaciom reprezentującym świat przedstawiony. Didaskalia, jako tzw. tekst poboczny, obejmują wypowiedzi przypisywane „głosowi” autora. Wyodrębnienie didaskaliów polega na zapisywaniu ich innym rodzajem druku, ujmowaniu w nawiasy itp. Didaskalia mogą poprzedzać utwór tytułem / podtytułem, kwalifikacją gatunkową, dedykacją, mottem; podają listę postaci. Mogą także wyposażać dramat w odautorskie komentarze: wstęp, przedmowę, przypisy, epickie czy liryczne refleksje, posłowie. Pełnią też funkcje segmentacyjne: oddzielają kwestie dialogowe – repliki (por. dialog) przez przytoczenie nazw własnych lub kategorii osób mówiących; wydzielają składniki dramatu, takie jak sceny, obrazy sceniczne, sekwencje czy akty.

W tradycyjnym rozumieniu didaskalia to odautorskie wskazówki sceniczne o teatralno-użytkowych funkcjach; konkretyzują przewidziane przez dramaturga teatralne okoliczności dramatu, dostarczają czytelnikowi i inscenizatorowi dodatkowych informacji o świecie przedstawionym, projektując potencjalne przedstawienie. Precyzują np.: wizerunek i zachowanie bohaterów, czas i miejsce zdarzeń, rodzaj scenografii i rekwizytów, ruch sceniczny, sposób gry aktorskiej itd.

Polska teatrologia objęła didaskalia refleksją krytyczną na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX w. w związku z dyskusją nad zagadnieniem warunkowania widowiska teatralnego przez tekst dramatu. W nowych badaniach odnoszenie didaskaliów wyłącznie do sfery teatralnej uznaje się za błędne, ponieważ unieważnia to ich rzeczywistą obecność w tekście, co podważa spójność utworu. W latach osiemdziesiątych XX w. zainicjowano praktykę „odczytywania” didaskaliów w kontekście dyskursu dramatycznego, tzw. didascalecture (Michael Issacharoff).

Forma i funkcje didaskaliów zależą od przyjętych konwencji dramatyczno-teatralnych i konkretnych praktyk wykonawczych. W utworach dramaturgów antycznych, klasycystycznych czy w dziełach Williama Shakespeare’a didaskalia zostały zredukowane do minimum. Rozpad kanonicznej formuły dramatu w XIX i XX w. przyniósł zmianę obrazu i roli didaskaliów. Jako wielostopniowe wprowadzenia czy przypisy (Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego) didaskalia budowały fragmentaryczność, synkretyczność i metateatralność dramatu romantycznego. Szczegółowe didaskalia w dramacie realistycznym sankcjonowały wierne odwzorowanie rzeczywistości. Stylizowane, narracyjno-refleksyjne didaskalia w dramacie modernistycznym, wzmacniały jego epizację (np. W sieci Jana Augusta Kisielewskiego) lub liryzację i uwyraźniały głos autora ‒ komentatora świata przedstawionego (np. Wyzwolenie Stanisława Wyspiańskiego). W utworach XX i XXI w. didaskalia podejmują rolę pośrednika w dramatycznej grze z tekstem i odbiorcą, bywają strukturalnie ważniejsze niż dialogi, jak w dziełach Samuela Becketta, Tadeusza Różewicza czy w dramacie najnowszym.

Inne znaczenia: instrukcje didascalosa, antycznego greckiego poety-reżysera, dla choreutów i aktorów; protokoły z przedstawień w antycznym teatrze greckim, dotyczyły np. instytucji choregii, działań archontów, agonów dramatycznych.

Bibliografia

• Ingarden, Roman: O dziele literackim. Badania z pogranicza ontologii, teorii języka i filozofii literatury, przeł. Maria Turowicz, Warszawa 1960;
• Issacharoff, Michael: Texte théâtral et didascalecture, „Modern Language Notes” 1981, vol. 96, nr 4;
• Ruta-Rutkowska, Krystyna: Dramaturgia Mariana Pankowskiego. Problem poetyki dramatu współczesnego, Warszawa 2001;
• Ruta-Rutkowska, Krystyna: Polska tradycja metadramatu. Wybrane zagadnienia, Warszawa 2012;
• Sławińska, Irena: Sceniczny gest poety. Zbiór studiów o dramacie, Kraków 1960;
• Woźniakiewicz-Dziadosz, Maria: Funkcje didaskaliów w dramacie młodopolskim, „Pamiętnik Literacki” 1970, z. 3;
• Wąchocka, Ewa: Autor i dramat, Katowice 1999.