Hasła

1. Rozmowa

Rozmowa co najmniej dwóch osób, będąca narzędziem komunikacji językowej o niezliczonych możliwościach zastosowania w życiu codziennym i praktyce kulturowej.

W utworach literackich ma wiele różnych odmian, stanowi natomiast podstawową i niezawisłą formę wypowiedzi w dramacie. Nieodłączną cechą dialogu jest wymienność ról nadawcy i słuchacza: ten sam uczestnik występuje bądź jako podmiot mówiący, bądź jako adresat słów kierowanych do niego przez innego rozmówcę, co warunkuje spotkanie, ścieranie się lub zderzenie podmiotowych perspektyw. Wypowiedzi powiązane są z sobą w taki sposób, że znaczenie każdej z nich staje się czytelne w odniesieniu do innych replik, a sens całości nadają temat rozmowy, sytuacja wypowiadania oraz kontekst.

Dialog dramatyczny, który rozgrywa się między postaciami, pozwala wprowadzać jako mówiących szeroki wachlarz postaci, nie tylko ludzi, również zwierzęta (teatr dla dzieci), przedmioty, postacie fantastyczne, zjawiska natury (Chmura w Kordianie Juliusza Słowackiego), pojęcia abstrakcyjne itp.; partnerem słownej komunikacji może być też bóstwo, duch lub osoba niewidzialna. Komplementarną formą bywa monolog. Do typowych odmian dialogu należą m.in.: stychomytia (szybka wymiana jednowersowych replik wierszowanych, ukształtowana w teatrze greckim), konwersacja, dyskusja.

Jako główny środek przekazu dialog dramatyczny charakteryzuje się szczególną intensyfikacją funkcji – jest najważniejszym narzędziem kształtowania świata przedstawionego i zarazem wykładnikiem dyskursu. Przede wszystkim jest formą przedstawienia działania postaci, czyli słownym odpowiednikiem akcji scenicznej. Rozmowy postaci są segmentami przebiegu zdarzeniowego – poszczególne wypowiedzi dzięki wpisanemu w nie aspektowi performatywnemu powodują zmianę sytuacji, a tym samym wpływają na rozwój akcji i współtworzą fabułę. W dramaturgii klasycznej i realistycznej komunikacja werbalna to uprzywilejowany sposób konstrukcji postaci, którą określa zarówno treść jej słów, jak i sposób mówienia. Dialog dramatyczny zawiera w sobie również projekt wykonania, który w różnej mierze może być uwzględniany w realizacjach teatralnych tekstu. Poprzez mowę świat dramatu, postacie, konflikty istnieją więc w podwójnym polu odniesienia: wewnątrz układów postaci i zdarzeń oraz jako przekaz dla znajdującego się na zewnątrz odbiorcy – czytelnika, widza, reżysera.

Od czasów Henrika Ibsena, a zwłaszcza Antona Czechowa, w dramaturgii europejskiej zaznacza się kryzys dialogu jako formy służącej wyrażeniu relacji międzyludzkich oraz związanej bezpośrednio z sytuacją teraźniejszą. Znaczenia nabierają tendencje epickie (Bertolt Brecht, Jan August Kisielewski, Stefan Żeromski, Adolf Nowaczyński) i liryczne (Maurice Maeterlinck, Stanisław Wyspiański, Leopold Staff, Jerzy Szaniawski). W ślad za rozwiązaniem wprowadzonym przez Augusta Strindberga (Do Damaszku) rozwija się formuła dramatu subiektywnego, w którym pozostałe postaci i ich wypowiedzi są upodrzędnione względem centralnego „ja” (dramat ekspresjonistyczny, Ślub Witolda Gombrowicza, Kartoteka Tadeusza Różewicza, Paternoster Helmuta Kajzara, Podróż do wnętrza pokoju Michała Walczaka). Współczesne teksty dla teatru, nawet jeśli formalnie zachowują strukturę dialogu, często przypominają raczej serię, kolaż monologów, dając wyraz izolacji jednostek. Wypowiedziom brak (na pozór) spójności, kontakt i słowna wymiana między postaciami ulega osłabieniu (nieraz zwracają się one niejako wprost do widza), wyraźniej natomiast niż w dawnym teatrze ujawnia się w tekście głos autora.

2. Gatunek występujący w literaturze staropolskiej

Dialogus, dialog – gatunek występujący w literaturze staropolskiej, często o przeznaczeniu teatralnym.

Stanowił rozmowę osób lub personifikowanych pojęć, w której dominujące znaczenie miał element dyskursywny: zamiast porządku przedstawieniowo-fabularnego, typowego dla dramatu – abstrakcyjny porządek problemów, argumentów i racji, zamiast realnego dziania się – pewna „akcja” intelektualna. Nawiązywał do tradycji dialogów filozoficznych (Platona, Erazma z Rotterdamu) i moralistycznych; w wersji pisanej wierszem utwory określane jako dialogi służyły popularyzacji obiegowych prawd moralnych, a także celom ludycznym. Niekiedy przejmowały cechy niearystotelesowskich gatunków dramatycznych (głównie farsy mięsopustnej), tworząc pogranicze gatunkowe (Komedyja o Mięsopuście, ok. 1550), natomiast do dialogu upodabniał się czasem moralitet z powodu rozbudowania statycznych partii dyskursywnych (dramaty Mikołaja Reja). Dialog bywał wykorzystywany jako materiał teatralny, o czym świadczą umieszczane nieraz w tekstach prologi i epilogi. Zajmował ważne miejsce w repertuarze teatrów szkolnych; w XVI i na początku XVII w. spektakle dialogowe wystawiano z troską o atrakcyjność scenicznej oprawy, później wskutek zakazu władz zakonnych dialog stał się gatunkiem recytacyjnym, prezentowanym bez kostiumów i dekoracji.

Bibliografia

• Mukařovský, Jan: Dialog a monolog, [w:] Wśród znaków i struktur, Warszawa 1970;
• Bieńkowski, Tadeusz: Gatunki dramatyczne w okresie staropolskim, „Ruch Literacki” 1970, z. 2;
• Szondi, Peter: Teoria nowoczesnego dramatu 1880-1950, przeł. Edmund Misiołek, Warszawa 1976;
• Benveniste, Émile: Mowa a ludzkie doświadczenie, [w:] Znak, styl, konwencja, red. Michał Głowiński, Warszawa 1977;
• Kennedy, Andrew K.: Dramatic Dialogue. The duologue of personal encounter, New York 1983;
• Stoff, Andrzej: Formy wypowiedzi dramatycznej, Toruń 1985;
• Pfister, Manfred: Das Drama. Theorie und Analyse, München 2001 (wyd. 11);
• Kasperski, Edward: Dialog i dialogizm. Idee – formy – tradycje, Warszawa 1994;
• Świontek, Sławomir: Dialog, dramat, metateatr. Z problemów teorii tekstu dramatycznego, Warszawa 1999;
• Pavis, Patrice: Słownik terminów teatralnych, przeł. i oprac. Sławomir Świontek, Wrocław 1998;
• Sarrazac, Jean-Pierre (red.): Słownik dramatu nowoczesnego i najnowszego, przeł. Mateusz Borowski, Małgorzata Sugiera, Kraków 2007.