Hasła

Wszystkie publikacje periodyczne zawierające element ciągłości chronologicznej, czyli dzienniki, tygodniki, dwutygodniki, miesięczniki, kwartalniki, roczniki, także jednodniówki, almanachy, bilanse, biuletyny, budżety, kalendarze i sprawozdania, związane z teatrem zawodowym, amatorskim, z teatrzykami o profilu kabaretowym i rewiowym, z cyrkiem i innymi widowiskami o charakterze performatywnym, które zaznaczają wyraźnie w tytule/podtytule zainteresowanie teatrem, dramatem, pracownikiem sceny lub mimo braku słowa „teatr” w tytule są w całości lub w przeważającej części poświęcone problematyce teatralnej (zagadnieniom artystycznym, administracyjnym, technicznym poszczególnych scen i imprez).

Większość pism, spełniających ten formalny wymóg, należy również do kategorii pism kulturalno-społecznych, co wyjaśnia ogromną ich liczbę. Są w tej grupie czasopisma teatralno-filmowe, teatralno-muzyczne, teatralno-artystyczne, teatralno-literackie i pisma wielotematyczne, magazyny informacyjno-rozrywkowe, uwzględniające wybrane aspekty życia teatralnego. W wąskim znaczeniu czasopisma teatralne to periodyki specjalistyczne poświęcone wyłącznie teatrowi, różnym jego rodzajom (teatr dramatyczny, operowy, lalkowy) lub pewnym dziedzinom wchodzącym w zakres sztuki teatru (dramaturgia, scenografia).

Na podstawie zawartości treści i funkcji można wyodrębnić sześć typów czasopism teatralnych:
1. naukowe – poświęcone rozważaniom teoretycznym i dyskusjom dotyczącym sztuki teatru, poszczególnych jej elementów, zawierające opracowania z zakresu historii teatru powszechnego i polskiego oraz materiały źródłowe (np. „Pamiętnik Teatralny”);
2. artystyczne – prezentujące twórczość krytycznoteatralną dotyczącą dramatu i inscenizacji oraz wypowiedzi twórców teatralnych, także specjalistyczne ankiety związane ze sprawami teatralnymi (np. „Notatnik Teatralny”);
3. popularne – zawierające sprawozdania z bieżącego życia teatralnego w Polsce i za granicą, aktualne repertuary, streszczenia i omówienia dramatów oraz spektakli, podsumowania sezonów teatralnych, przeglądy literatury teatralnej i prasy, portrety artystów teatru, wywiady z gwiazdami i twórcami spektakli, anegdoty teatralne, utwory humorystyczne (np. „Teatr”);
4. instruktażowe – opracowania sceniczne utworów, instrukcje techniczne dla teatrów amatorskich, projekty scenografii i kostiumów, oceny utworów dramatycznych pod kątem ich przydatności w repertuarach zespołów (np. „Teatr Ludowy”, „Scena”);
5. branżowe – zawierające informacje o działalności organizacji i osób reprezentujących instytucje teatru i estrady: regulaminy, statuty, sprawozdania z działalności, komunikaty (dawna „Scena Polska”, organ ZASP-u);
6. reklamowo-promocyjne (np. „Dziś Grają”, „Dokąd Pójść”).

Ze względu na wydawcę wyróżnić można trzy typy: czasopisma wydawane przez teatry (np. „Front Teatralny”, „Wiadomości Redutowe”, „Scena Lwowska”, „Świat Kulis” „Łódź Teatralna”), które były nierzadko rozszerzonymi programami teatralnymi; czasopisma wydawane przez stowarzyszenia i związki zawodowe pracowników sceny i estrady (np. „Pol.Za.Wid.”, „Teatr w Szkole”); czasopisma niezależne, samofinansujące się (np. „Ekran i Scena”, „Życie Teatru”, „Foyer”).

Do form wypowiedzi typowych dla czasopism teatralnych, oprócz gatunków publicystyczno-krytycznych, należą: kroniki repertuaru, korespondencje, ankiety, wywiady, portrety aktorskie, felietony, artykuły problemowe, analizy dramatów i przedstawień, porady sceniczne, manifesty, polemiki.

Początki czasopism teatralnych przypadają na XVIII w., kiedy w Anglii zaczął ukazywać się „The Theater” Richarda Steele’a, we Francji „L’Observateur des Spectacles” i „Journal des Théâtres”, a w Niemczech „Theatralische Bibliothek” Gottholda Ephraima Lessinga. Pierwsze czasopisma teatralne w Polsce pojawiły się w czasach stanisławowskich, co wskazywało na wzrost znaczenia teatru jako instytucji publicznej, realizującej cele dydaktyczne, edukacyjne i wychowawcze. Najwcześniejszym, wydanym w 1779, był „Kalendarzyk Teatrowy Dla Powszechnej Narodu Polskiego Przysługi, dany na rok przestępny 1780”, uznany za prekursorskie czasopismo teatralne w kraju.

Rozwój czasopism teatralnych przypada w Polsce na XIX w. (45 tytułów). W tym czasie powstało wiele liczących się tygodników, m.in. pierwsze pismo poświęcone krytyce teatralnej i muzycznej „Tygodnik Muzyczny i Dramatyczny” (1820-1821), „Gazeta Muzyczna i Teatralna” (1865-1866) i „Echo Muzyczne i Teatralne” (1883-1907), a także pierwszy dziennik pt. „Antrakt. Gazeta Teatralna” (1877). Wiele czasopism teatralnych wydawano zgodnie z rytmem pracy teatrów. W 1870 „Kuryer Teatralny Lwowski” wychodził w dniu przedstawień polskich, podobnie „Afisz Teatralny”, jedno z ważniejszych czasopism teatralnych tej doby, wydawany w Krakowie przez Stanisława Koźmiana w latach 1871-1877, który ukazywał się cztery razy w tygodniu. Również w latach następnych teatry firmujące czasopisma (np. „Ilustrowany Przegląd Teatralny: organ Teatru Miejskiego w Krakowie”, krakowskie „Listy z Teatru”, „Scena Lwowska”) wydawały nowe numery po kolejnych premierach i rozprowadzały je wraz z programem. Jest to tradycja typowa dla prasy teatralnej.

Bujny rozkwit czasopism teatralnych przypada na okres dwudziestolecia międzywojennego (około 200 czasopism sygnalizowało w tytule lub podtytule związek z teatrem). Najwyższą rangę osiągnęły: „Scena Polska” pod red. najpierw Władysława Zawistowskiego, później Tymona Terleckiego; „Życie Teatru” pod red. Wiktora Brumera oraz „Teatr Ludowy” pod red. Jędrzeja Cierniaka. W pierwszych latach po II wojnie światowej aktywność wydawnicza nie osłabła, powstało wówczas dziesięć nowych czasopism teatralnych (teatry sygnowały m.in.: „Front Teatralny”, „Łódź Teatralną”, „Rzeczy Teatralne”, „Scenę Wrocławską), dwa pisma nie były związane z żadną sceną – krakowska i warszawska edycja „Teatru” oraz „Listy z Teatru”. W 1950 wszystkie pisma oprócz „Teatru” zlikwidowano. „Teatr”, zmieniając period i redaktorów, ukazuje się do dzisiaj i jest jednym z kilku najważniejszych czasopism teatralnych. Inne liczące się tytuły powstałe lub odnowione w latach 50. to: „Pamiętnik Teatralny” założony przez Leona Schillera w 1952 jako kwartalnik poświęcony historii i krytyce teatru o randze czasopisma naukowego; „Dialog”, powstały w 1956 z inicjatywy Adama Tarna i Konstantego Puzyny jako miesięcznik poświęcony dramaturgii współczesnej – teatralnej, filmowej, radiowej, telewizyjnej; „Scena” – poświęcona ruchowi amatorskiemu i formom widowisk estradowych (jak głosi podtytuł, ukazuje się od 1908) oraz „Teatr Lalek” – kwartalnik poświęcony zagadnieniom zawodowego i amatorskiego lalkarstwa, który z przerwami wydawany jest od 1950.

Po transformacji ustrojowej i złamaniu monopolu państwowego na rynku prasy nowe inicjatywy wydawnicze zaczęło podejmować młode pokolenie krytyków, badaczy i miłośników teatru. W latach 1990-1992 ukazywał się „Goniec Teatralny” – tygodnik informujący o bieżącym życiu teatralnym; w 2005 „Foyer” – ilustrowany magazyn propagujący modę na teatr i ujawniający instytucjonalne życie teatru. Najbardziej wyróżniającymi się z tej grupy czasopism są, powstałe w Krakowie w 1994, „Didaskalia. Gazeta Teatralna”, która przez kolejne lata zyskała opinię znaczącego pisma teatralnego zajmującego się najciekawszymi zjawiskami w sztukach widowiskowych i teatrze w Polsce i na świecie, omawianymi w kontekście najnowszej refleksji teoretycznej oraz „Notatnik Teatralny” publikowany od 1991 we Wrocławiu, którego łamy udostępniono przede wszystkim praktykom teatralnym i teoretykom teatru.

Bibliografia

• Fik, Marta: Czasopisma, krytyka teatralna, [w:] Trzydzieści pięć sezonów. Teatry dramatyczne w Polsce w latach 1944-1979, Warszawa 1981;
• Fox, Dorota: Czasopiśmiennictwo teatralne w Polsce w latach 1918-1939, Katowice 2014;
• Gierszewska, Barbara: Prasa filmowa i teatralna w Polsce w latach 1918-1939. (Stan ilościowy, rozmieszczenie, próba wstępnej charakterystyk), „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” 1992, t. 31;
• Maciejewska, Maria K.; Polakowska, Anna: Czasopisma teatralne dziesięciolecia 1944-1953, Wrocław 1956;
• Nowak, Maciej: Bibliografia tytułów czasopism teatralnych 1758-1950. Suplement, „Pamiętnik Teatralny” 1987, z. 3;
• Polska krytyka teatralna w XIX wieku, red. Eleonora Udalska. Warszawa 1994;
• Straus, Stefan: Bibliografia tytułów czasopism teatralnych. Wrocław 1953;
• Węgrzyniak, Rafał: Czasopisma teatralne, [w:] Teatr. Widowisko, red. Marta Fik, Warszawa 2000;
• Udalska, Eleonora: Teatrologia polska w latach 1918-1939. Rekonesans. Warszawa 1977.