Autor: Magdalena Piotrowska
apoteoza
(ang. apotheosis, fr. apothéose, gr. apothéōsis, niem. Apotheose – uwznioślenie, ubóstwienie, idealizowanie, uwieńczenie)
Starożytny termin oznaczający akt państwowy i religijny spełniany podczas ceremonii nadawania boskości, w kontekście sztuki oznacza przedstawienie postaci lub idei, pojęcia, wydarzenia w sposób gloryfikujący.
Apoteoza odnosi się zwłaszcza do rzeźby, malarstwa i literatury, w tym dramatu. W teatrze oznacza rodzaj żywego obrazu, gromadzącego wszystkich (lub głównych) aktorów w celu gloryfikacji postaci realnej lub fikcyjnej, wartości, idei, itp. Apoteoza w żywych obrazach upowszechniła się od schyłku XVIII w. Wykorzystywana dla uświetniania uroczystości (np. apoteoza Napoleona – Poznań 1810); podczas pochodów, często na zakończenie przedstawienia. Od lat 30. XIX w. wprowadza nowego bohatera – poetę/artystę („władca dusz i umysłów”).
Apoteoza jako żywy obraz cieszyła się popularnością na ziemiach polskich w okresie zaborów, szczególnie w ostatnich dekadach XIX w.; wystawiana była przez aktorów i amatorów. Przeważały apoteozy pisarzy, głównie Adama Mickiewicza. Częstokroć odsłonięcie poprzedzała kantata, patriotyczne pieśni, muzyka. Najchętniej wprowadzano układ symetryczny: miejsce centralne, podwyższone, przeznaczone dla głównego bohatera (postać/pomnik/popiersie), wokół zgrupowane postaci (autentyczne, literackie, symboliczne, przedstawiciele społeczeństwa), które stały nieruchomo albo dostojnie podchodziły, by dokonać wieńczenia bohatera. Niekiedy apoteoza była adaptacją dzieł plastycznych (np. apoteoza Hołd Wieszczowi wystawiona w Poznaniu w 1898, wzorowana na heliograwiurze Tomasza Lisiewicza Adam Mickiewicz na łożu śmierci). Apoteozy inscenizował m.in. Stanisław Wyspiański (tzw. hołd kwiatów polskich ku czci Mickiewicza, Kraków 28 czerwca 1898).
Bibliografia
- Gerson-Dąbrowska, Maria: Obrazy żywe, Warszawa 1920;
- Komza, Małgorzata: Żywe obrazy: między sceną, obrazem i książką, Wrocław 1995;
- Piotrowska, Magdalena: W kręgu apoteozy, [w:] tejże: Narodowe widowiska kulturowe. Uroczystości żałobne i rocznicowe w Wielkopolsce (1815-1914), Poznań 2011;
- Rosiek, Stanisław: Apoteozy Mickiewicza, [w:] tegoż: Zwłoki Mickiewicza. Próba nekrografii poety, Gdańsk 1997;
- Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana, t. 3, Warszawa 1890 [hasło: Apoteoza, oprac. S. Smulikowski];
- Zanker, Paul: Apoteoza cesarzy rzymskich: rytuał i przestrzeń miejska, Poznań 2005.
