Hasła

Gatunek dramatyczny łączący elementy tragedii i komedii; występuje w europejskim dramacie w dwóch postaciach: jako model scalania przeciwstawnych gatunków i kategorii estetycznych oraz jako trzeci wielki gatunek, łączący obie antyczne maski: tragedię i komedię.

Walcząc o swoje istnienie, tragikomedia odwoływała się do świetnych przodków: greckiego dramatu satyrowego i hilarotragoidii (wesołej tragedii), białych tragedii Eurypidesa (Alkestis, Ijon, Ifigenia w kraju Taurów), do pierwszej sztuki nazwanej tragikomedią – Amfitriona Plauta oraz do średniowiecznej praktyki tragikomicznej gry (jeu). Gatunek tragikomedii powstał we Włoszech, wchłaniając elementy romansu, dramatu pasterskiego, średniowiecznego dramatu religijnego i poterencjuszowskiej komedii, co pozwoliło na stworzenie arkadyjskiego dramatu pasterskiego, będącego formalnie tragikomedią.

Pojawienie się trzeciego gatunku, korespondującego z projektem dekoracji do sceny satyrycznej Serlia i Witruwiusza uzasadniał już Giambattista Giraldi Cinzio w rozprawie o tragedii i komedii (1554) jako tragedii mieszanej, z fikcyjną fabułą, bohaterami z różnych sfer i szczęśliwym zakończeniem (tragedia di lieto fine). Rozgłos zawdzięcza dramatowi pasterskiemu Torquato Tassa Amyntas (1573), a jej byt utrwalił Giovanni Battista Guarini.

Tragikomedia posiadała szereg odmian narodowych. We Francji rozwijała się od lat 90. XVII w., by zrodzić przynajmniej dwa arcydzieła: Cyda Pierre’a Corneille’a (1637) oraz Don Juana Molière’a (1665), apogeum popularności osiągając w latach 1631-1642. W elżbietańskiej Anglii tragikomedie pisali John Lyly, Robert Greene, Thomas Dekker, John Fletcher i Francis Beaumont, a także William Shakespeare (do tragikomedii zalicza się Kupca weneckiego – ok. 1596, czy Miarkę za miarkę – 1604, zwane też „czarnymi komediami”). Odrębnym torem biegnie linia hiszpańskiej tragikomedii, opartej na teoretycznych podstawach, które stworzył Lope de Vega w Nowej sztuce pisania komedii w dzisiejszych czasach (1609). W swym hiszpańskim wcieleniu tragikomedia miała podwójny wymiar – gatunkowy i ponadgatunkowy jako komedia hiszpańska. Najbardziej znanym gatunkiem była tu komedia romansowo-intrygowa (jak Pies ogrodnika Lopego de Vega, 1618) oraz komedia płaszcza i szpady, czyli romansowo-przygodowa, pisana też przez Ruiz de Alarcona, Tirso de Molinę (Zielony gil, 1635) i przez mistrza wszystkich gatunków Pedro Calderóna de la Barca.

Jako model łączenia kontrastowych czynników tragikomedia zawierała program genologicznej hybrydyzacji, w imię wolności sztuki teatru przeciwstawiając się duchowi klasycyzmu, który dążył do zamknięcia dzieł scenicznych w regułach literatury. W wieku XIX hybrydyczną tragikomedię uprawiali romantycy, czyniąc z niej ciemną komedię obyczajową. W Polsce do tego typu dramatów zaliczyć można Fantazego Juliusza Słowackiego, „białe tragedie” Cypriana Norwida i późne komedie Aleksandra Fredry (Wychowanka, Ożenić się nie mogę).

Pełną niejednoznaczność estetyczną osiągnęły na przełomie wieków doskonale wcielające mieszanego ducha t. niekomiczne komedie Antoniego Czechowa: Czajka (1896) czy Wiśniowy sad (1910). Wiek XX opanowały już gatunki mieszane, co widać zwłaszcza w komediach Tadeusza Rittnera (Głupi Jakub, 1910; Lato, 1912), Stefana Żeromskiego (Uciekła mi przepióreczka, 1924) czy Jerzego Szaniawskiego (Żeglarz, 1925; Adwokat i róże, 1933). Autorzy tych sztuk nie używają już jednak nazwy tragikomedia, zniknął bowiem gatunek, pozostał wzorzec mieszanej formy, która w znacznym stopniu zdominowała nowoczesne dramatopisarstwo. Wciąż jednak możemy jeszcze trafić na pojedyncze egzemplarze z taką autorską kwalifikacją, jak np. Wszystkie okna ulicy Dziwów Artura Maryi Swinarskiego (1960), a termin bywa wykorzystywany w krytyce.

Bibliografia

• Guichemerre, Roger: La tragi-comédie, Paris 1981;
• Herrick, Marvin T.: Tragicomedy, Its Origin and Developpment in Italy, France and England, Urbana 1955;
• Ratajczakowa, Dobrochna: Tragikomedia. Gatunek i model, [w:] Pejzaże kultury. Prace ofiarowane profesorowi Jackowi Kolbuszewskiemu w 65. rocznicę jego urodzin, red. Władysław Dynak i Marian Ursel, Wrocław 2005