Hasła

Nurt działań teatralnych nastawionych na zniesienie granicy między kreacją artystyczną a życiem i wywołanie aktywnego współuczestnictwa widzów.

Termin bliski określeniom: teatr alternatywny, kontestacji, kontrkultury, marginesu, młodej inteligencji, pokoleniowy, wolny, młody, otwarty, eksperymentalny, poszukujący, studencki. Teatr uczestnictwa był wynikiem dążeń twórców teatru kontestacji oraz kontrkultury do wyjścia poza kulturowe ramy widowiska teatralnego i do stworzenia w jego miejsce „kontestacyjnej sytuacji społecznej“ z pogranicza teatru i rzeczywistości powszedniego doświadczenia.

Twórcy ci wychodzili z założenia, że tradycyjne widowisko teatralne kultury zachodniej, oparte na dobrze utrwalonej konwencji kulturowej – „umowie społecznej o teatr“ między publicznością a zespołami sceny, wyczerpało swe możliwości prowokowania widzów do autentycznych przeżyć, nie mówiąc już o wstrząsie-oczyszczeniu na wzór arystotelesowskiego katharsis. Remedium miała stanowić negacja wszelkich instytucji pośredniczących w kontakcie już nie tyle aktora i widza, ile osoby inicjującej i do pewnego stopnia kierującej serią bezpośrednich interakcji oraz osoby godzącej się na to, reagującej na tę początkową inicjatywę, a następnie współkreującej kolejne akty komunikacji. Oczywiście, widzowie byli zawsze, w każdej odmianie teatru, współtwórcami przedstawień i zwolennicy t. u. nie negowali tego faktu.

Różnica polegała na przesunięciu akcentu: już w punkcie wyjścia ich koncepcji teatr był traktowany nie jako widowisko, które widzowie oglądają, kontemplują i wewnętrznie przeżywają, reagując na sceniczną akcję zgodnie z regułami określającymi ukształtowaną w okresie Wielkiej Reformy Teatru rolę społeczną widza, lecz jako odmienny rodzaj sytuacji społecznej, zakładający aktywne współdecydowanie przez widzów-współuczestników o dalszym jej przebiegu.

Najbardziej konsekwentną realizacją t.u. był seans „wolnego teatru“ zainicjowany przez The Living Theatre 26.10.1964 po paryskiej premierze spektaklu Mysteries and Smaller Pieces, kiedy scena została oddana widzom. Przebieg tego wydarzenia zniechęcił jednak do dalszych seansów nawet zdeklarowanych anarchistów, jakimi byli ludzie tworzący trzon tego zespołu.

Ta radykalna próba, podobnie jak szereg innych, mniej skrajnych eksperymentów, uzmysłowiły praktykom teatru kontestacji stosującym rozmaite odmiany t.u., jak trudno jest wyjść poza czytelną konwencję, oswojoną i opanowaną przez członków danej kultury i otworzyć pole dla ich wolnej woli oraz kreatywności, przy zachowaniu podstawowej etycznej zasady nieszkodzenia innym uczestnikom „kontestacyjnej sytuacji społecznej“. Ich koncepcje zostały jednak z powodzeniem przejęte, rozwinięte i z sukcesem zastosowane, m.in. w teorii oraz praktyce Augusto Boala, w manifestacjach artystów nurtu performance art, a w XXI w. najwyraziściej uwidoczniły się w działaniach określonych mianem immersive theatre, uprawianych m.in. przez brytyjską grupę Punchdrunk.

W Polsce ważną rolę w tworzeniu t.u. odegrał Jerzy Grotowski, zwłaszcza poprzez działania podejmowane w okresie parateatru). T.u. był i jest nadal kultywowany w różnych odmianach przez grupy studenckie lat 70. i 80. XX w. oraz teatry alternatywne po 1989. Uprawiający go artyści wzbogacili znacznie zasób sposobów twórczej interakcji z aktywnymi widzami-współkreatorami w licznych formach teatralnych działań interaktywnych, teatru ulicznego, community theatre i site-specific theatre, począwszy od „wypowiedzi teatralnych” Teatru 77 z pierwszej połowy lat 70., przez pionierskie akcje oraz interwencje uliczne Akademii Ruchu, zapoczątkowane w połowie lat 70. i kontynuowane aż po drugie dziesięciolecie XXI w., przez wywodzące się z parateatralno-antropologicznego nurtu poszukiwań działania wspólnotowe i animacyjne Gardzienic oraz Węgajt, skończywszy na licznych inicjatywach podejmowanych w ramach festiwali teatru ulicznego z lat 90. i z XXI w., wśród których oryginalnością i społeczną nośnością wyróżniają się performanse Teatru Strefa Ciszy i Teatru Usta Usta Republika.

Bibliografia

• A.R. Akademia Ruchu, red. Tomasz Plata, Warszawa 2003;
• Berlińska, Agnieszka; Plata, Tomasz: Komuna Otwock, Warszawa 2009;
• Boal, Augusto: Gry dla aktorów i nie aktorów, przeł. Maciej Świerkocki, Warszawa 2014;
• The Community Performance Reader, ed. Petra Kuppers, George Robertson, London and New York 2007;
• Guerrilla Street Theater, ed. Henry Lesnick, New York 1973;
• Jawłowska, Aldona: Drogi kontrkultury, Warszawa 1975;
• Machon, Susan: Immersive Theatres: Intimacy and Immediacy in Contemporary Performance, London 2013;
• Ostrowska, Joanna: The Living Theatre – od sztuki do polityki, Poznań 2005;
• Schechner, Richard: Public Domain, Indianapolis – New York 1969;
• Shank, Theodore: American Alternative Theatre, New York 1982;
• Świat na opak. 10 lat Teatru Strefa Ciszy, red. Juliusz Tyszka, Poznań 2003;
• Tyszka, Juliusz: Teatr Ósmego Dnia – pierwsze dziesięciolecie (1964-1973). W głównym nurcie przemian teatru studenckiego w Polsce i teatru poszukującego na świecie, Poznań 2003;
• Wolicki, Krzysztof: Gdzie jest teatr?, Kraków 1978.