Hasła

Epoka w dziejach polskich widowisk od średniowiecza do powstania Sceny Narodowej (19 listopada 1765), którą współtworzyły różne tradycje performatywne. Najstarszymi z nich były tradycje związane z Kościołem, już to w sposób ścisły – dramat liturgiczny (XI–XVI w.), już to w sposób luźniejszy – misterium (XIV–XVIII w.). W czasach nowożytnych ukształtowały się zjawiska związane z kolejnymi ośrodkami: władzą świecką i kręgami szkolnymi.

W XVI w. spektakle na dworze królewskim powstawały we współpracy ze środowiskiem krakowskiego uniwersytetu. Tak funkcjonował akademicki teatr humanistyczny w pierwszej połowie XVI w. (w 1522 krakowscy studenci wystawili na Wawelu Iudicium Paridis Jacoba Lochera). W kolejnym stuleciu dzięki Władysławowi IV Wazie teatr królewski stał się regularnie działającą instytucją, specjalizującą się w przedstawieniach muzycznych (np. opera Santa Cecilia), zatrudniającą włoskich wokalistów i dysponującą świetnie wyposażoną salą (w południowym skrzydle warszawskiego zamku). Teatr królewski odgrywał również ważną rolę w epoce saskiej, a za panowania Augusta III stał się instytucją na poły dworską, na poły publiczną (otworzona w 1748 Operalnia).

Teatry dworskie organizowali również przedstawiciele magnaterii. W 1578 z inicjatywy Jana Zamoyskiego w podwarszawskim Jazdowie wystawiono Odprawę posłów greckich Jana Kochanowskiego. Wśród działających w XVII i XVIII w. teatrów magnackich były i takie, których patroni sami byli dramatopisarzami (Stanisław Herakliusz Lubomirski miał teatr w Ujazdowie, Wacław Rzewuski w Podhorcach, a Franciszka Urszula Radziwiłłowa m.in. w Nieświeżu). Okazjonalnie inicjatywy teatralne podejmowali także przedstawiciele średniej szlachty (komedia karnawałowa, np. Z chłopa król Piotra Baryki, druk 1637).

Szczególnie żywotna tradycja widowiskowa była skutkiem inicjatyw ludzi Kościoła w zakresie szkolnictwa. Tworzone od drugiej połowy XVI w. kolegia prowadzone przez zakonników (najpierw jezuitów, a następnie także pijarów, bazylianów i teatynów) działały w kilkudziesięciu miastach i organizowały spektakle nawet kilka razy w roku. Jako aktorzy występowali w nich studenci, autorami sztuk i inscenizatorami byli nauczyciele. Teatr szkolny organizowany był również przez kręgi innowiercze (ośrodki w Prusach Królewskich czy w wielkopolskim Lesznie). Ze środowiskiem szkół parafialnych związani byli autorzy komedii rybałtowskich drukowanych na przełomie XVI i XVII w. (np. Wyprawa plebańska).

Na t.s. obok tradycji widowiskowych składają się również ważne zabytki literackie, funkcjonujące niezależnie od sceny (m.in. wydawane drukiem dramaty nieregularne Mikołaja Reja, tragedie Szymona Szymonowica i Jana Zawickiego). Duża część utworów (np. anonimowe dialogi religijne) krążyła w odpisach rękopiśmiennych.

Łącznikiem pomiędzy tradycjami t.s. a Sceną Narodową był szkolny teatr jezuicki. Pierwsi polscy aktorzy zawodowi byli wychowankami kolegiów prowadzonych przez Towarzystwo Jezusowe. Franciszek Bohomolec, współtworzący repertuar dla Sceny Narodowej, pisał wcześniej sztuki dla sceny jezuickiej.

W XX wieku twórcy teatralni zaczęli sięgać do repertuaru staropolskiego. Leon Schiller w Teatrze Reduta wystawił w 1922 Pastorałkę, której scenariusz ułożył, wykorzystując dawne pastorałki i kolędy. W1923 wyreżyserował z kolei Wielkanoc, bazującą w dużej mierze na Historyji o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim. Kazimierz Dejmek obok Historyji… (1961, 1962) sięgał m.in. po Żywot Józefa Mikołaja Reja (1958, 1965). Ważne inscenizacje Historyji… zawdzięczamy również Piotrowi Cieplakowi (1993, 1994, 1995). W ostatnich latach po repertuar staropolski sięgał Michał Zadara (Odprawa posłów greckich, 2007; Kupiec Mikołaja Reja, 2009). W przypadku Schillera, a jeszcze bardziej Dejmka (współpracującego z wybitnym historykiem teatru Julianem Lewńskim) możemy dostrzec twórcze nawiązywanie do staropolskich tradycji inscenizacyjnych. W wystawieniach Cieplaka przeważyła chęć uwspółcześnienia, u Zadary – dekonstrukcji.

Bibliografia

• Dramat staropolski. Od początków do powstania sceny narodowej. Bibliografia, red. Alodia Kawecka-Gryczowa, , t. 1-2, Wrocław 1965–1976;
• Dramaty staropolskie. Antologia, oprac. Julian Lewański, , t. 1–6, Warszawa 1959–1963;
• Judkowiak, Barbara: Wzgardzony wielogłos. Kultura teatralna czasów saskich i jej tradycje, Poznań 2007;
• Kencki, Patryk: Inspiracje starotestamentowe w dramatach polskiego renesansu (1545–1625), Warszawa 2012;
• Lewański, Julian: Dramat i teatr średniowiecza i renesansu w Polsce, Warszawa 1981;
• Liturgiczne łacińskie dramatyzacje Wielkiego Tygodnia. XI–XVI w., Lublin 1999;
• Okoń, Jan: Dramat i teatr szkolny. Sceny jezuickie XVII wieku, Wrocław 1970;
• Publiczność literacka i teatralna w dawnej Polsce, red. Hanna Dziechcińska, Warszawa – Łódź 1985;
• Staropolskie pastorałki dramatyczne. Antologia, oprac. Jan Okoń, Wrocław 1989;
• Szweykowska, Anna: Dramma per musica w teatrze Wazów. 1635–1648. Karta z dziejów barokowego dramatu, Kraków 1976;
• Targosz, Karolina: Francuski teatr królowej Marysieńki, Warszawa 2013;
• Wierzbicka-Michalska, Karyna: Teatr w Polsce w XVIII wieku, Warszawa 1977;
• Opera w dawnej Polsce. Na dworze Władysława IV i królów saskich. Studia i materiały, red. Julian Lewański, Wrocław 1973.