Hasła

Określenie obejmujące teatry niepodlegające administracji publicznej, finansowane ze środków prywatnych i działające w prywatnym interesie. W potocznym użyciu określenie teatr prywatny obejmuje wszystkie teatry będące prywatną inicjatywą, także teatry zorganizowane jako organizacje pozarządowe, które są organizacjami prywatnymi, ale działającymi w interesie publicznym oraz korzystającymi z publicznych (państwowych lub samorządowych) dotacji.

Dzieje polskich t. p. są równie długie jak teatrów publicznych. W Polsce prywatne widowiska organizowano na dworach królewskich i magnackich od XVII w. Między 1765 a 1810 formalnie to prywatni antreprenerzy dzięki monopolowi teatralnemu organizowali Teatr Narodowy w Warszawie. Organizowane w XIX w. teatry wędrowne czy teatry ogródkowe także były imprezami prywatnymi. W owych czasach prywatni inwestorzy niekiedy decydowali się na wzniesienie gmachu teatru dla czerpania zysku z wynajmu dla zespołów przyjezdnych. Niektóre gmachy budowano z myślą o stałej działalności teatralnej, np. Teatr Polski w Poznaniu (1875), Teatr Victoria w Łodzi (1888) czy Teatr Polski w Warszawie (1913). W ostatnim przypadku rozróżnić należy spółkę akcyjną dysponującą budynkiem od przedsiębiorstw Arnolda Szyfmana, prowadzących w gmachu działalność artystyczną.

W okresie międzywojennym większość prywatnych inicjatyw teatralnych miała charakter efemeryczny, niezależnie od tego, czy chodziło o repertuar ambitny, komediowy, czy kabaretowy. W PRL prywatne inicjatywy teatralne na ogół musiały korzystać z instytucjonalnej publicznej pomocy ze strony władz (rad narodowych) lub oficjalnych instytucji i organizacji (organizacje studenckie, regionalne towarzystwa kulturalne, domy kultury). W latach 80. XX w. zaczęły powstawać pierwsze teatry prywatne zorganizowane jako spółki z o.o. (Teatr Wierzbak, Teatr im. Kici-Koci)

W pierwszych latach III RP pojawiły się liczne t. p. – w 1996 funkcjonowało ich 65, większość jako przedsiębiorstwa prywatne, np. Teatr Studio-Buffo, Teatr Wierszalin czy Teatr ¾ Zusno. Dopiero z czasem szereg prywatnych przedsiębiorstw teatralnych przekształciło się w organizacje pozarządowe, które – jako forma prawna – stały się podstawowym modelem działania teatrów niepublicznych. Od kilku lat odrębną, wyrazistą grupę t. p. stanowią inicjatywy podejmowane przez znane postacie środowiska teatralnego, zwłaszcza aktorów: Teatr Polonia Krystyny Jandy, Teatr IMKA Wojciecha Karolaka, Teatr 6 Piętro Michała Żebrowskiego – wszystkie (co znaczące) w Warszawie.

Bibliografia

• Konarska-Pabiniak, Barbara: Teatry prowincjonalne w Królestwie Polskim (1863–1914), Płock – Gostynin 2006;
• Krasiński, Edward: Teatr Polski Arnolda Szyfmana 1913–1939, Warszawa 1991;
• Kuligowska-Korzeniewska, Anna: Scena obiecana. Teatr polski w Łodzi 1844–1918, Łódź 1995;
• Mróz, Karolina: Teatry prywatne w Polsce. Zarys dziejów – przemiany funkcji i form istnienia – analiza stanu dzisiejszego, Warszawa 1997;
• Płoski, Paweł: Przemiany organizacyjne teatru w Polsce w latach 1989–2009, Warszawa 2009;
• Taborski, Roman: Warszawskie teatry prywatne w okresie Młodej Polski 1905-1928, Warszawa 1980;
• Trzeciak, Hanna: Ekonomika teatru, Warszawa 2011.