Hasła

Wykonane z drewna, skóry, tkaniny, papieru, metalu, gliny, wosku lub innego tworzywa zakrycie twarzy albo głowy zakładane przez człowieka w celu ukrycia jego prawdziwej tożsamości i ukazania innego oblicza, odsyłającego często do świata zmarłych, świata nadprzyrodzonego, boskiego, zwierzęcego, jakiejś rzeczywistości fikcyjnej; czasami za maskę uznaje się cały kostium osoby przebranej, łącznie z noszonymi przez nią akcesoriami – maska oznacza wtedy postać, rolę, którą odgrywa jej nosiciel.

Tak też pojmuje się maskę w dyskursie antropologicznym – jako „ogólniejszą kategorię ekspresji, obejmującą przebranie, a w rozszerzonym znaczeniu – wszelką transformację czyjegoś wyglądu” [Boholm 2002]. Na określenie samego zakrycia twarzy używa się w różnych językach słowa larva (znanego też staropolszczyźnie).

Obecne w zbliżonych formach w różnych językach słowo „maska” wywodzi się z języka arabskiego, gdzie oznaczało błazna, żart, dowcip, ironię, a także – w pokrewnej formie – coś zmienionego, przekształconego. Starożytni Grecy na zakrycie twarzy umożliwiające odgrywanie jakiejś roli używali terminu prósopon, Rzymianie posługiwali się pojęciem persona, któremu w XX w. Carl Gustav Jung nadał znaczenie metaforycznej masce przybieranej przez człowieka w kontaktach społecznych.

Karl Kerényi nazywał maskę „pierwotnym narzędziem człowieka”, „narzędziem jednoczącej przemiany” [Kerényi 2002], w którym tkwi pewien paradoks dotyczący jej nosiciela: maska bowiem zasłania (twarz) i służy ukryciu tego, kto ją nosi, ale równocześnie odsłania (wyzwala) prawdziwą naturę człowieka – nagle może on stać się dzikusem, którym nigdy nie odważyłby się być bez przebrania.

Za prototyp wszelkich masek w tradycji europejskiej – zarówno rytualnych, jak i teatralnych – można uznać maskę Dionizosa. Obrzęd i teatr to podstawowe obszary występowania maski. W obrzędzie maska ustanawia najczęściej relacje między światem żywych i światem zmarłych albo przedstawia istoty nadprzyrodzone wywierające wpływ na życie jednostki i społeczności. W teatrze użycie maski jest dla widza komunikatem o rozdzielności między aktorem a postacią oraz znakiem (często skodyfikowanym, a przez to łatwo czytelnym dla odbiorcy) określonych cech postaci.

Teatrem maski był teatr w starożytnej Grecji i w antycznym Rzymie; maska do dzisiaj jest atrybutem tradycyjnych teatrów Dalekiego Wschodu. W czasach nowożytnych stosowaniem maski wyróżnił się szczególnie okres komedii dell’arte od połowy XVI do XVIII w. Zainteresowanie maską powróciło w teatrze europejskim w okresie Wielkiej Reformy Teatru (m.in. Edward Gordon Craig, Wsiewołod Meyerhold, Bertolt Brecht, Oskar Schlemmer).

W Polsce w przeszłości maski wykorzystywane były w karnawałowych maskaradach dworskich i redutach, których szczyt popularności przypadł na okres Oświecenia [por. Ryba 1998], współcześnie zaś stosowane są głównie w teatrze, w tym w teatrze dla dzieci. Wyrazistą i najliczniejszą grupę masek tworzą ludowe maski obrzędowe, zwłaszcza kolędnicze (popularne w wielu regionach kraju Herody) i zapustne, wśród których przeważają maski zwierzęce (szczególnie oryginalny jest wśród nich turoń – fantastyczne, rogate zwierzę z kłapiącą paszczą), maski postaci fantastycznych (diabły), innokulturowych (cygan, żyd), marginesowych (drab, dziad).

Obecnie w Europie – mimo pozornej degradacji – maska występuje jako przedmiot performatywny, tj. implikujący określone zachowanie użytkownika, co najmniej w takich obszarach, jak: neoobrzędowość (rekonstrukcje dawnych obrzędów), karnawał, kultura popularna (muzyka, sport), performans polityczny (manifestacje polityczne, parady równościowe), sztuki wizualne i teatr.

Bibliografia

• Le Masque, du rite au théâtre, red. Odette Aslan, Denis Bablet, Paris 1985;
• Boholm, Asa: Weneckie widowiska karnawałowe w maskach, „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa” 2002, z. 3-4;
• Dudzik, Wojciech: Karnawały w kulturze, Warszawa 2005;
• Hasiuk, Magdalena: Ciało i maska w teatrze, „Kultura Współczesna” 2004, nr 3;
• Kerényi, Karl: Człowiek i maska, „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa” 2002, z. 3-4;
• Ryba, Janusz: Maskarady oświeconych. Próba opisu zjawiska, Katowice 1998;
• Reinfuss, Roman: Die Volksmasken in Polen, „Schweizerisches Archiv für Volkskunde” 1967, Heft 3/4;
• Weihe, Richard: Die Paradoxie der Maske. Geschichte einer Form, München 2004.