Hasła

Pojęcie używane na określenie stylu inscenizacyjnego w polskim teatrze pierwszej połowy XX w., inspirowanego ideami Adama Mickiewicza (Lekcja XVI wykładów z literatury słowiańskiej, 1843), Stanisława Wyspiańskiego („I ciągle widzę ich twarze...”, 1904; Studium o «Hamlecie», 1905), Tadeusza Micińskiego (Teatr – Świątynia, 1905), Ostapa Ortwina (O teatrze tragicznym, 1902), a także Wagnerowską kategorią Gesamtkunstwerk oraz pismami Edwarda Gordona Craiga i jego dążeniami do reformy teatru.

Głównymi propagatorami teatru monumentalnego., zwanego też – za Wyspiańskim – „teatrem ogromnym”, byli Leon Schiller i Wilam Horzyca. Schiller jako pierwszy użył tego terminu w 1912 w artykule o dramatach Wyspiańskiego, które nazwał „arcydziełami teatru monumentalnego”. „Teatr ogromny” miał być wyrazem stylu narodowego, poetyckiego, odświętnego, oryginalnego, obecnego w wizjach polskich romantyków i realizowanego po latach w wybranych inscenizacjach ich dramatów, takich jak Dziady, Kordian, Nie-Boska komedia itp.

Wyróżnikami tego stylu w praktyce scenicznej były: wielki rozmach inscenizacyjny, nieco patetyczne, antypsychologiczne aktorstwo, dynamiczna aranżacja scen zbiorowych, udział dużego zespołu aktorskiego i grup statystów, dekoracja plastyczna inspirowana doświadczeniami awangardy (m.in. kubizm, elementy ekspresjonizmu), podporządkowanie wszystkich komponentów przedstawienia (światło, muzyka, głos, słowo, gest) naczelnej wizji reżysera wypływającej z poetyckiej idei autora. Schiller eksponował aspekt widowiskowy teatru monumentalnego, Horzyca – aspekt poetycki; istoty stylu upatrywał Schiller w zespoleniu pozornych sprzeczności: z jednej strony miały to być realizm, aktualność, współczesność, z drugiej zaś – poetyczność, fantastyczność, misteryjność. W obu przypadkach duże znaczenie odgrywała symboliczna, umowna koncepcja scenograficzna inscenizacji (autorstwa takich artystów, jak Andrzej i Zbigniew Pronaszkowie, Stanisław Jarocki, Stanisław Śliwiński), architektoniczna zabudowa sceny, oryginalna muzyka.

Zarówno Schiller, jak i Horzyca propagowali idee teatru monumentalnego w dziesiątkach artykułów, komentarzy i wypowiedzi prasowych, które zostały zebrane w wyborach ich pism, opracowanych przez Zbigniewa Raszewskiego (Leon Schiller, Teatr ogromny, 1961) i Lidię Kuchtównę (Wilam Horzyca, Polski teatr monumentalny, 1994).

Ideologia polskiego teatru monumentalnego wpisuje się w nurt europejskiej Wielkiej Reformy Teatru; teoretycznie rozwijana była od początku XX w., praktycznie – w wybranych realizacjach w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Po II wojnie światowej, w zmienionych warunkach politycznych i estetycznych, „teatr ogromny” uległ marginalizacji i wyciszeniu.

Za najważniejsze inscenizacje teatru monumentalnego uznaje się przede wszystkim przedstawienia Schillera: Kniaź Patiomkin Tadeusza Micińskiego (1925), Achilleis Stanisława Wyspiańskiego (1925), Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego (1926), Róża Stefana Żeromskiego (1926) w Teatrze im. Wojciecha Bogusławskiego w Warszawie; Samuel Zborowski Juliusza Słowackiego (1927) w Teatrze Polskim w Warszawie; Kordian Juliusza Słowackiego (1930), Dziady Adama Mickiewicza (1932) w Teatrze Wielkim we Lwowie (powtórzone w Teatrze na Pohulance w Wilnie w 1933 i w Teatrze Polskim w Warszawie w 1934, a także w Sofii w 1937); Kordian Juliusza Słowackiego (1935) w Teatrze Polskim w Warszawie; ponadto prace Wilama Horzycy: Kleopatra Cypriana Kamila Norwida (1933), Wyzwolenie Stanisława Wyspiańskiego (1935) w Teatrze Wielkim we Lwowie; Za kulisami Cypriana Kamila Norwida (1946) w Teatrze Ziemi Pomorskiej w Toruniu (powtórzone w Teatrze Narodowym w Warszawie w 1959 i uznane za ostatnią inscenizację w tym stylu); Edmunda Wiercińskiego: Ksiądz Marek Juliusza Słowackiego (1936) w Teatrze Wielkim we Lwowie; Wacława Radulskiego: Samuel Zborowski Juliusza Słowackiego (1932) w Teatrze Wielkim we Lwowie.

Do tego nurtu można także zaliczyć Dziady w reżyserii Stanisławy Wysockiej w Poznaniu (1927), Legion w reżyserii Emila Chaberskiego w Teatrze Wielkim w Warszawie (1930), Akropolis w reżyserii Teofila Trzcińskiego w Poznaniu (1932) i – jedyne na tej liście monumentalne widowisko plenerowe – Księcia Niezłomnego Calderona-Słowackiego w reżyserii Juliusza Osterwy (1926), granego w wielkim objeździe Reduty po wschodnich rubieżach kraju.

Za wzorcową realizację stylu teatru monumentalnego historycy uznają Dziady w inscenizacji Leona Schillera i ze scenografią Andrzeja Pronaszki. Monografię tego przedstawienia napisał Jerzy Timoszewicz («Dziady» w inscenizacji Leona Schillera: partytura i jej wykonanie, 1970).

Dla podkreślenia oryginalności i swoistości omawianego stylu oraz jego ścisłego powiązania z dramatem romantycznym i neoromantycznym, tudzież w związku z konstruowaną na tej podstawie ideą teatru narodowego często używa się określenia „polski teatr monumentalny”.

Bibliografia

• Kott, Jan: Refleksje nad «Teatrem ogromnym», „Dialog” 1962, nr 4;
• Kuchtówna, Lidia: Schillera i Horzycy teorie polskiego teatru monumentalnego, [w:] Leon Schiller. W stulecie urodzin 1887-1987, red. taż, Barbara Lasocka, Warszawa 1990;
• Osiński, Zbigniew: Teatr Wyspiańskiego a Polski Teatr Monumentalny, [w:] tenże, Teatr Dionizosa. Romantyzm w polskim teatrze współczesnym, Kraków 1972;
• W kręgu teatru monumentalnego, red. Lidia Kuchtówna i Jan Ciechowicz, Warszawa 2000.