Hasła

Ogół zasad regulujących funkcjonowanie teatrów w Polsce. Obecny system organizacji teatrów ukształtował się w wyniku upaństwowienia teatrów w 1949 i stopniowego tworzenia sieci teatrów państwowych.

Przez pierwsze 10 lat teatry zarządzane były przez Ministerstwo Kultury i Sztuki; w 1958 dokonano pierwszej decentralizacji i przekazano teatry radom narodowym; w tej strukturze przetrwały do 1990, kiedy zaczęły podlegać wojewodom.

W latach 1949–1984 teatry były zorganizowane jako przedsiębiorstwa państwowe (nieliczne teatry subwencjonowane działały w ramach stowarzyszeń). W 1984 ustanowiono oddzielny byt prawny – instytucję artystyczną. W 1991 wprowadzono dostosowaną do nowego ustroju formę prawną instytucji kultury, powołanych dla prowadzenia zinstytucjonalizowanej, publicznej działalności kulturalnej. W latach 1991–1999 przeprowadzono drugą decentralizację – terenowa administracja rządowa przekazała teatry samorządom.

W aktualnie obowiązującym zdecentralizowanym systemie organizacji teatrów Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego pełni następujące funkcje: (a) organizatora i współorganizatora teatrów; (b) grantodawcy; (c) uczestnika procesów wyłaniania dyrektorów; (d) inicjatora programów (np. Ogólnopolski Konkurs na Wystawienie Polskiej Sztuki Współczesnej, Lato w teatrze, Teatr Polska, Klasyka Żywa). Obecnie MKiDN jest organizatorem trzech teatrów: od 1983 Teatru Narodowego i Teatru Wielkiego – Opery Narodowej w Warszawie, od 1991 Starego Teatru im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie.

Współcześnie pod względem organizacyjnym teatry dzielą się na publiczne i niepubliczne. Działalności teatrów nie reguluje osobna ustawa, lecz szereg aktów prawnych: ustawa o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej, ustawa o finansach publicznych, ustawa o stowarzyszeniach, ustawa o fundacjach.

Teatry publiczne działają jako instytucje kultury posiadające osobowość prawną. Organem założycielskim – zwanym ustawowo organizatorem – są organy centralne oraz jednostki samorządu terytorialnego różnego szczebla. Do obowiązków organizatora należy m.in. zapewnienie środków niezbędnych do rozpoczęcia działalności, do funkcjonowania instytucji oraz utrzymania obiektu, w którym jest prowadzona. Teatry publiczne otrzymują dotacje podmiotowe, liczone na podstawie tzw. budżetów historycznych. Dotacja stanowi średnio 65% rocznego budżetu, pozostałe środki teatr wypracowuje sam (sprzedaż biletów, wynajem sal, granty). Dyrektorów powołuje i odwołuje organizator. Dyrektorzy wyłaniani są w konkursach lub mianowani przez organizatora za zgodą MKiDN. W przeważającej liczbie teatry publiczne są teatrami zawodowymi, repertuarowymi, ze stałym zespołem artystycznym zatrudnionym na etatach.

Teatry niepubliczne dzielą się na: (a) teatry komercyjne – działające dla zysku jako przedsiębiorstwa; (b) teatry non profit – zorganizowane jako organizacje pozarządowe: fundacje lub stowarzyszenia. Teatry te nie zatrudniają stałych zespołów artystycznych – niekiedy powstaje zespół twórców stale współpracujących z daną sceną. Teatry komercyjne działają dla zysku i samofinansują swoją działalność. Teatry non profit finansują działalność przez udział w konkursach grantowych organizowanych przez samorządy i MKiDN. Niektóre samorządy przyznają granty 3-letnie, co stabilizuje działalność najaktywniejszych scen niepublicznych. Działalność teatrów niepublicznych nie jest rejestrowana – nie funkcjonuje system licencji (obecny wciąż w prawodawstwie francuskim).

Teatry w Polsce finansowane są – poza teatrami komercyjnymi – ze środków publicznych. Nakłady na teatry stanowią średnio 10% nakładów na kulturę ogółem.

Bibliografia

• Napiontkowa, Maria: Teatr polskiego Października, Warszawa 2013;
• Płoski, Paweł: Przemiany organizacyjne teatru w Polsce w latach 1989–2009, Warszawa 2009;
• Trzeciak, Hanna: Ekonomika teatru, Warszawa 2011.