Autor: Wojciech Dudzik
periodyzacja historycznoteatralna
Podział dziejów teatru na epoki i okresy, fazy rozwojowe bądź odrębne w swoim stylu i charakterze etapy, oddzielone granicami czasowymi (cezurami) i wyróżnione na podstawie jednolitych kryteriów estetycznych, społecznych, politycznych, filozoficznych itp. Procedura periodyzacyjna stosowana bywa zarówno w odniesieniu do całego procesu rozwojowego teatru powszechnego lub krajowego, jak i poszczególnych dziedzin i profesji teatralnych (np. aktorstwo, reżyseria), a także twórczości konkretnych artystów, instytucji teatralnych, przemian gatunków teatralnych, dominujących metod twórczości teatralnej etc.
Pierwszym i podstawowym zabiegiem periodyzacyjnym dotyczącym nie tylko teatru, ale w ogóle europejskiej kultury i sztuki, jest podział na okres starożytny i nowożytny. W odniesieniu do tego ostatniego w Polsce stosuje się najczęściej podział na epoki zgodny z periodyzacją historycznoliteracką, wyróżniając teatr średniowieczny, renesansowy, barokowy itd. albo – dość mechaniczny – podział na stulecia. Odzwierciedla się to m.in. w tytułach książek monograficznych, np.: Dramat i teatr średniowiecza i renesansu w Polsce Juliana Lewańskiego, Teatr w Polsce w XVIII wieku Karyny Wierzbickiej-Michalskiej.
W polskiej historiografii teatralnej zagadnienie p. rzadko było poddawane refleksji teoretycznej [zob. Raszewski 1990], zwykle problematyka ta ujawniała się w praktyce, w sposobie segmentacji materiału będącego przedmiotem historycznego opisu. Badawczy zabieg p. wymaga wyodrębnienia wyrazistych cezur. Zbigniew Raszewski wyróżnił cezury graniczne (oddzielające epoki, okresy) i cezury działowe (oddzielające fazy wewnątrz okresów), a także cezury zewnętrzne (osadzone w wydarzeniach pozateatralnych) i cezury wewnętrzne (związane z przemianami życia teatralnego). W tym ostatnim przypadku należy pamiętać o jednolitości wyboru, bowiem stosowanie różnych kategorii (np. przyjęcie wydarzenia politycznego za początek okresu, a teatralnego za koniec) byłoby błędem metodologicznym. Różne kryteria można stosować przy wyróżnianiu faz rozwojowych wewnątrz okresów, co pozwala m.in. na ukazanie związku między wydarzeniami teatralnymi a życiem społeczno-politycznym. Wyodrębnione okresy powinny charakteryzować się pewną jednolitością stylistyczną i estetyczną, wspólnotą programową twórców, określonymi dominantami gatunkowymi. Wyraziste cezury polityczne, np. wojna, powstanie, zmiana rządów, rzadko pokrywają się z równie wyraźnymi przemianami w sztuce teatralnej. Na przykład II wojna światowa, która zmieniła diametralnie wszystkie dziedziny życia w Polsce, nie miała większego wpływu na przemiany sztuki aktorskiej czy reżyserii, przyczyniła się natomiast do zniszczenia materialnej substancji teatralnej. Podobnie rok 1945 nie przyniósł żadnego przełomu estetycznego, który dał się zauważyć dopiero później, w połowie lat 50. XX w., po przezwyciężeniu narzuconego na krótko epizodu socrealistycznego, wraz ze wstąpieniem na scenę nowego pokolenia twórców i nowej dramaturgii.
Sposoby periodyzacji i stosowania cezur w celu segmentacji – a czasami również wstępnego wartościowania – badanego materiału historycznego obrazują spisy treści książek o charakterze całościowych opracowań dziejów teatru lub danej epoki, zob. np. Krótka historia teatru polskiego Raszewskiego albo Kieszonkowa historia teatru polskiego Kazimierza Brauna.
- Raszewski, Zbigniew: Uwagi o stosowaniu cezur w historii teatru, [w:] tenże, Trudny rebus, Wrocław 1990.
