Autor: Piotr Morawski
neomisterium
Pojęcie określające popularny typ widowiska, ukształtowany w Polsce w XVII w., wpisujący się w rodzimy nurt pobożności po Soborze Trydenckim. Neomisteria nawiązywały do średniowiecznej tradycji misterium, uzupełniając warstwę wydarzeniową skierowanym wprost do widzów przekazem charakterystycznym dla moralitetu.
Neomisterium ukształtowało się na tle kontemplacyjnej pobożności kalwaryjskiej, rozwijającej się intensywnie w Polsce od początku XVII w. Oprócz postaci znanych z tradycji misteryjnej, w neomisterium pojawiają się abstrakcyjne figury alegoryczne (np. Miłość, Okrucieństwo, Sprawiedliwość), a zwłaszcza postać Grzesznika, z którym powinien utożsamiać się widz jako odpowiedzialny za śmierć Chrystusa lub za nieprzyjęcie Marii i Józefa w Betlejem. Neomisterium jako gatunek w służbie kontrreformacji miało pełnić funkcję perswazyjną, zmuszając widza do zaangażowania; służyć temu miały m.in. żale i plankty w zakończeniach.
Za wzorcowy przykład neomisterium uchodzi anonimowa opera pasyjna Utarczka krwawie wojującego Boga z drugiej połowy XVII w., w której w planie historycznym przedstawiona jest męka pańska (pokazana w konwencji teatru cieni), a w alegorycznym – rozwiązłe życie Grzesznika, za sprawą uczynków którego pasja się wciąż aktualizuje. Utwór przeznaczony był do wystawiania w Wielki Piątek, najpewniej w kościele. Uwagę zwracają bogate stroje, zwłaszcza postaci alegorycznych, oraz efekty pirotechniczne, a także piętrowa scena.
Pomimo formalnego nowatorstwa, neomisterium nie zdominowało repertuaru religijnego w XVII w. (znanych jest 14 tego typu utworów), w którym dominowały przedstawienia bliższe formą misteriom. Za gatunek formalnie i funkcjonalnie analogiczny wobec neomisterium można uznać hiszpańskie autos sacramentales, choć te nierozerwalnie związane były z Bożym Ciałem.
Termin neomisterium (lub misterium „nowe”) pojawia się w polskim piśmiennictwie w drugiej połowie XX w.
Bibliografia
- Lewański, Julian: Trzy modele religijnych widowisk XVII w. w Polsce, [w:] Dramat i teatr religijny w Polsce, red. Irena Sławińska, Wojciech Kaczmarek, Lublin 1991;
- Raszewski, Zbigniew: Krótka historia teatru polskiego, Warszawa 1977.
