Hasła

Dowolny przedmiot, materialny lub niematerialny (np. cień) poddany animacji, czyli ożywieniu przez aktora / animatora teatru lalek; jeden z jego trzech – obok aktora i widza – konstytutywnych elementów. W dawnym teatrze lalek przedstawiała najczęściej postać ludzką, zwierzęcą lub fantastyczną. Lalkarz / animator poruszał nią zza parawanu, w sposób niewidoczny lub działając obok niej i ujawniając (częściowo) technikę animacji.

Z tzw. klasycznym teatrem lalek związane są tradycyjne typy lalki teatralnej:
kukiełka – poruszana od dołu, tzw. lalka szopkowa, osadzona na kiju, z luźno zwisającymi nogami i rękoma;
jawajka – poruszana od dołu, osadzona na krótkim (niewidocznym) lub długim kiju, który animator trzyma w jednej dłoni, drugą animując ręce lalki, do których doczepione są drążki (czempurity);
pacynka – także poruszana od dołu, tzw. lalka rękawiczkowa, nakładana bezpośrednio na rękę i palce dłoni animatora (różne systemy);
marionetka – animowana od góry, zawieszona na nitkach lub drutach, które zbiegają się w krzyżaku (dusza marionetki), trzymanym i poruszanym przez marionetkarza;
lalka cieniowa – płaska figurka, animowana przy pomocy drążków od dołu lub od tyłu, spoza ekranu, wykorzystywana w teatrze cieni.

Najstarsza polska nazwa lalka teatralna to łątka (XV w.); w znaczeniu ogólnym używano też innych nazw: osóbka, osoba, persona, figura, jasełek, kukiełka i oczywiście marionetka (marioneta). Termin „lalka” pojawił się w pocz. XVII w. (Krzysztof Franciszek Falibogowski). Jako nazwa gatunkowa teatru została zaproponowana w latach 30. XX w. (Jędrzej Cierniak) i zaakceptowana.

We współczesnym teatrze lalek funkcję lalki teatralnej przyjmuje także przedmiot (teatr przedmiotu), ręce aktora (teatr rąk), nade wszystko animant, którym może być dowolny byt, pomniejszony lub powiększony, lalka człekokształtna, każdy rodzaj klasycznej techniki lalkowej, maska, kawałek materii, nawet smuga światła, potraktowane wszak „jako postać sceniczna, partner dialogu, nośnik idei, przedmiot estetyczny budujący metaforę – coś, co aktor-lalkarz wprowadza na scenę” [Halina Waszkiel 2013], poddaje animacji i pokazuje widzom jako trzeci element spektaklu.

Bibliografia

• Jurkowski, Henryk: Łątki, osóbki, jasełka. Z dziejów nazewnictwa polskiej lalki teatralnej, „Pamiętnik Teatralny” 1987, z. 1-2;
• Waszkiel, Halina: Dramaturgia polskiego teatru lalek, Warszawa 2013.

Po lewej (s. 32) kukiełki z szopki Józefa Hulki (ze zbiorów Muzeum Miejskiego w Żywcu, fot.archiwum);
po prawej: szopka Józefa Hulki, Łękawica 2016 (fot. Aleksander Dyl), [w:] Kolędowanie, Bielsko-Biała 2016.