Tymon Terlecki
TERLECKI TYMON ur. 10 sierpnia 1905, Przemyśl – zm. 6 listopada 2000, Oxford.
[Imiona metrykalne: Tadeusz, Julian; do 1914 nosił nazwisko Baran (po matce), następnie Węgiel (ojczyma), a od ok. 1935 posługiwał się nazwiskiem ojca (Terlecki) i imieniem Tymon, wcześniej używając kryptonimu T.T.].
Historyk literatury, teatrolog, publicysta, krytyk, eseista, redaktor, tłumacz, pedagog i radiowiec. Na emigracji – wpływowy organizator życia naukowego i kulturalnego, najpierw w Anglii, potem w USA.
Po maturze w 1924 rozpoczął studia polonistyczne i historię sztuki na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Debiutował w 1930 na łamach „Słowa Polskiego” (nr 30) Wspomnieniem o Andrzeju W. Wroceńskim (znajomym z sanatorium w Zakopanem, gdzie T.T. kilkakrotnie leczył się na gruźlicę), a jako krytyk literacki – recenzją pt. Wiek męski poezji Tuwima (na temat Rzeczy czarnoleskiej – nr 32); współpracował z dziennikiem przez następne dwa lata, także jako recenzent teatralny, a w latach 1931-1932 pełnił funkcję sekretarza redakcji. Brał czynny udział w kampaniach prasowych dotyczących działalności Teatru Miejskiego i otwarcie popierał lwowską dyrekcję Leona Schillera. Był zwolennikiem dokonań artystycznych Schillera i z przekonaniem propagował idee jego teatru monumentalnego. Recenzje teatralne i artykuły związane z działalnością sceny lwowskiej publikował także w „Świecie Kobiecym” (1930-1931) oraz w pismach warszawskich, takich jak „Wiadomości Literackie” (1930-1931), „Droga” (1932) czy „Kultura” (1932). Jako czynny udziałowiec lwowskiego życia kulturalnego należał (1931) do nieformalnej grupy towarzyskiej znanej jako Klub Pracowników Kultury Współczesnej i współredagował jego pismo „Tydzień” (nr 1-3). Był sekretarzem Związku Zawodowego Literatów Polskich (1931-1932), współorganizował wieczory literackie i wygłaszał odczyty w „Kasynie” i w Kole Literacko-Artystycznym. Związał się także z radykalno-postępową grupą o nazwie Zespół Stu. W 1932 doktoryzował się na Wydziale Humanistycznym UJK na podstawie rozprawy Rodowód poetycki Ryszarda Berwińskiego (promotor – Juliusz Kleiner), po czym wyjechał do Paryża jako stypendysta rządu francuskiego i kontynuował studia na Sorbonie i w Collège de France (przygotowywał książkę o prehistorii teatru). Pobyt za granicą wykorzystał także podróżniczo: odwiedził Hiszpanię, Anglię, Belgię i Holandię. Przesyłał różne korespondencje do „Słowa Polskiego”, „Pionu” (od 1934), nawiązał też kontakt z „Tygodnikiem Ilustrowanym” (1933). Powróciwszy do kraju (1934), zamieszkał w Warszawie, gdzie – na zaproszenie Leona Schillera – został wykładowcą historii dramatu polskiego i powszechnego (światowego, jak wtedy przedmiot nazywano) na Wydziale Aktorskim Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej. W latach 1935-1935 należał do kierownictwa literackiego scen Towarzystwa Krzewienia Kultury Teatralnej. Był (w latach 1934-1935 i 1938-1939) faktycznym redaktorem krajowym rocznika „Życie Sztuki” wydawanego w Warszawie, a przygotowywanego do druku w Paryżu przez Zygmunta Lubicz Zaleskiego. Redagował też czasopisma „Teatr” i „Scena Polska” (lata 1936-1939). Stworzył i przygotowywał do druku serię wydawniczą „Wiedza o Teatrze. Zbiór podręczników teatralnych” (ukazało się pięć tomów). Kontynuował współpracę z „Pionem” (stałe recenzje do 1938), „Tygodnikiem Ilustrowanym” (do 1938), a w latach 1935-1936 pisał dla „Drogi”. Współpracował z Polskim Radiem jako autor prelekcji i słuchowisk, a w 1936 ogłosił artykuł na temat autonomiczności radia jako sztuki pod znamiennym tytułem Czy XII muza? („Pion” 1936, nr 42). Działał też w zarządzie Oddziału Warszawskiego ZZLP – od 1935 jako członek Komisji Filologicznej; w 1939 został członkiem korespondentem Komisji Historyczno-Literackiej Polskiej Akademii Umiejętności.
W lipcu 1939 wyjechał na kurację zdrowotną do Francji, ale tuż po wybuchu II wojny światowej zgłosił się ochotniczo do Wojska Polskiego i został skierowany do obozu Coëtquidan w Bretanii. Był współzałożycielem i redaktorem pisma „Polska Walcząca. Tygodnik Gromady Żołnierskiej”, przeniesionego w styczniu 1940 do Paryża i wydawanego przez Wydział Propagandy i Oświaty Ministerstwa Spraw Wojskowych. W stolicy Francji publikował też artykuły w „Czarno na białym” pod pseudonimem Benvenuto. Po ewakuacji do Wielkiej Brytanii kontynuował (od lipca 1940) redagowanie „Polski Walczącej” w Londynie (pismo wchłonęło jeszcze takie tytuły, jak: „Żołnierz Polski we Francji” oraz „Polska Walcząca – Żołnierz Polski na Obczyźnie”). Publikował tu liczne artykuły, od marca 1941 także pod pseudonimem A.J. lub Aleksander Janowski. Uczestniczył w pracach zarządu Polskiego PEN Clubu oraz komitetu wykonawczego Związku Dziennikarzy RP w Londynie. Po demobilizacji (w maju 1945) nie wrócił do Polski. W następnym roku (1946) ożenił się z pieśniarką i recytatorką Antoniną Kopczyńską, primo voto Żyw (posługiwała się także pseudonimem artystycznym Tola Korian; zmarła w 1983) i pozostał w stolicy Wielkiej Brytanii.
W latach 1946–1948 Terlecki służył w Polskim Korpusie Przysposobienia i Rozmieszczenia Emigrantów, jednocześnie uczestnicząc w połączonych z prelekcjami objazdach ośrodków wojskowych i schronisk dla Polaków. Do grudnia 1948 redagował „Polskę Walczącą”; nie przestawał intensywnie udzielać się w różnych środowiskach i animował życie kulturalne rodaków. Był współzałożycielem (w marcu 1945), a następnie wiceprezesem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich (działało do 1963). Kierował też wydawnictwem Stowarzyszenia, w którym ukazało się blisko dwadzieścia pozycji, w tym jego rozprawa Polska a Zachód. Próba syntezy (1947). Należał do współzałożycieli (połowa sierpnia 1946), a potem członków zarządu Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie. Był też członkiem Związku Artystów Scen Polskich za Granicą (od 1947).
Równocześnie prowadził działalność polityczną. W grudniu 1946 przystąpił do Polskiego Ruchu Wolnościowego „Niepodległość i Demokracja” i współpracował z wydawanym przez ugrupowanie pismem „Trybuna” (publikował pod pseudonimem Benvenuto). Przewodniczył komisji, która w 1947 opracowała zasady programowe stronnictwa, przyjęte pod nazwą Karta Wolnego Polaka. Od 1949 do 1957 był prezesem Rady Naczelnej tej organizacji. W 1954 – jako przedstawiciel PRW „NiD” – został członkiem Tymczasowej Rady Jedności Narodowej i Komisji Skarbu Narodowego. Nie przestawał pisać. Jego prace krytyczne, obejmujące liczne artykuły, eseje i recenzje publikacji krajowych i emigracyjnych, a także przekłady utworów francuskich, angielskich i amerykańskich, ukazywały się na łamach „Wiadomości Literackich” (Londyn, od 1946), „Kultury” (Paryż, od 1947) i „Ostatnich Wiadomości” (Mannheim; tu pod pseudonimem Alcest). Studia i eseje (jak np. Polska a Zachód. Próba syntezy, Paryż, Krytyka personalistyczna, Egzystencjalizm chrześcijański) wydawane na emigracji – wszystkie pozycje w Londynie – utrwalały pozycję autora jako wytrawnego obserwatora powojennej rzeczywistości i przenikliwego myśliciela.
Terlecki uczestniczył także w życiu naukowym. Od 1948 pracował na Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie – najpierw jako wykładowca, od 1952 jako profesor. W 1950 rozpoczął współpracę z Komisją Historyczno-Filologiczną, a w 1953 został członkiem zwyczajnym Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie. W 1950 nawiązał kontakt z Radiem Wolna Europa, w którym organizował dyskusje, przygotowywał pogadanki, słuchowiska, faktomontaże historyczne, redagował adaptacje utworów dramatycznych i powieści.
W 1951 został członkiem PEN Club Center for Writers in Exile. W 1953 za całokształt twórczości otrzymał nagrodę Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie. Od 1955 do grudnia 1957 – jako prezes ZPPnO – organizował różne wydarzenia literackie, inicjował przedsięwzięcia wydawnicze i zabiegał o tworzenie nowych wyróżnień (od 1955 był w zespole jurorów, którzy przyznawali nagrody „Wiadomości”). W 1955 został członkiem Towarzystwa Historycznego w Paryżu (Adam Pomian napisał o nim, że był frankofilem). W tym samym roku przewodniczył też Komitetowi Obchodu Roku Mickiewiczowskiego. Po wyjeździe do USA w 1964 przez rok wykładał na Univeristy of Chicago jako visiting professor na Wydziale Języków i Literatur Słowiańskich. Gdy wrócił do Londynu, został wybrany na prezesa ZPPnO. Od października 1965 ponownie podjął pracę na uniwersytecie w Chicago jako full professor i do 1972 wykładał historię literatury oraz historię teatru polskiego. Był członkiem Association of Teacher of Slavic and East European Languages (1965-1979), Modern Language Association (1965-1979) oraz Polskiego Towarzystwa Naukowego w Kanadzie. W 1966 odbył podróż do Ghany (opis wrażeń ukazał się w paryskiej „Kulturze” jako Dziennik z Ghany, 1967 nr 11 i 12 oraz 1968 nr 1-2). W 1971 otrzymał nagrodę Polish Society of Arts and Sciences. Po przejściu na emeryturę nadal prowadził wykłady i seminaria jako senior visiting professor na Illinois State University (w Chicago Circle Campus). Wygłaszał odczyty na wielu kongresach naukowych i w instytutach badawczych w Stanach Zjednoczonych, Europie i Izraelu. W 1972 przebywał w Paryżu jako stypendysta American Council for Learned Societes i przeprowadził kwerendy na temat związków Stanisława Wyspiańskiego z Edwardem Gordonem Craigiem. W tym samym roku otrzymał nagrodę Fundacji im. Alfreda Jurzykowskiego w Nowym Jorku. Od 1973 miał obywatelstwo amerykańskie.
Do Londynu powrócił w 1978 i nadal prowadził ożywioną działalność naukową i literacką. Wykładał historię teatru polskiego na Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie. W latach 1980-1981 był prezesem Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie oraz przewodniczył Komisji Artystycznej ZASP za Granicą. W 1981 odbył trzymiesięczny objazd naukowy po USA i Kanadzie. Był stałym współpracownikiem wydawnictwa „Encyclopaedia Britannica” oraz autorem haseł w „Columbia Dictionary of Modern European Language” (Nowy Jork 1980). W 1987 wstąpił w drugi związek małżeński z Niną Taylor, polonistką i tłumaczką. Za swa działalność w różnych dziedzinach został uhonorowany wieloma wyróżnieniami, m.in.: Citatio of Honour od Polish-American Congress (1981), Nagrodą im. Stanisława Vincenza (Kraków 1985) oraz Nagrodą im. ks. Idziego Radziszewskiego przyznaną przez KUL za całokształt dorobku naukowego uprawianego „w duchu humanizmu chrześcijańskiego” (1990). Uniwersytet Wrocławski nadał Terleckiemu w 1990 roku doktorat honoris causa, a Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza tytuł członka honorowego.
W maju 1990 roku doznał wylewu krwi do mózgu. Jego skutkiem był paraliż, który niemal całkowicie uniemożliwił Terleckiemu samodzielną, dalszą pracę twórczą. (W tym czasie przeniósł się z żoną do Oksfordu.) W 1995 otrzymał Nagrodę Literacką im. Zygmunta Hertza przyznaną przez paryską „Kulturę”. Last but not least w 1999 został laureatem Nagrody Fundacji Władysława i Nelli Turzańskich w Toronto, która uhonorowała badacza jako „zasłużonego twórcę kultury i nauki polskiej”.
Tymon Terlecki jako badacz teatru
„Tymon Terlecki był człowiekiem o niezwykle wielokierunkowych zainteresowaniach humanistycznych. Zajmował się literaturą i filozofią, ale niewątpliwie na pierwszym miejscu znajdował się [u niego] zawsze teatr” (Roman Taborski).
Teatrologiczne zorientowanie upodobań ujawnia się w publikacjach badacza niemal od początku, choćby w obszernej recenzji opublikowanej w 1932, tuż po lwowskiej premierze Dziadów w inscenizacji Leona Schillera.
Terlecki stał się potem jednym z głównych pomocników reżysera w pracach nad zorganizowaniem Nadzwyczajnego Walnego Zjazdu Delegatów ZASP w Warszawie w 1936 roku, a podczas obrad wygłosił koreferat na temat Programu nauki na Wydziale Sztuki Reżyserskiej PIST oraz własny tekst Praca dramaturga (rozumianego jako kierownika literackiego w teatrze). W pierwszym mówił między innymi o potrzebie utworzenia na uczelni wydziału teatrologicznego (obok istniejących już – aktorskiego i reżyserskiego). Padały tam tak odważne i pełne (nieco naiwnej) wiary postulaty: „Wydział Teatrologiczny (…) mógłby powstawać powoli, organicznie, bez pośpiechu. Mogłyby go już w przyszłym roku zapoczątkować dwa, trzy wykłady, np. „Wiedza o teatrze (przedmiot, zakres, metoda)”, „Teoria i praktyka opisu dzieła scenicznego”, jeden lub dwa wykłady monograficzne z zakresu historii teatru polskiego i obcego. Wydział Teatrologiczny objąłby bibliotekę Instytutu, (…) zorganizowałby pracownię publiczną dla pracy naukowej, zacząłby prowadzić kartotekę dokumentacji fotograficznej ze współczesnych dokonań teatrów w Polsce oraz inwentaryzację wszelkich faktów i danych dotyczących bieżącego życia teatralnego (…), zapoczątkowałby sprawę Muzeum teatru, które by wreszcie przerwało proces zacierania się śladów trudu polskiego artysty teatralnego”. Po obradach ukazał się zredagowany przez Terleckiego Pamiętnik Nadzwyczajnego Walnego Zjazdu Delegatów ZASP poświęconego sprawom i zagadnieniom artystycznym (Warszawa 1936).
Co istotne, publikacja stanowiła zarazem pierwszy rocznik wznowionego po kilkuletniej przerwie kwartalnika ZASP-u „Scena Polska” (również pod redakcją Terleckiego, z którym w komitecie o kształcie pisma decydowali jeszcze Julian Krzyżanowski, Mieczysław Pawlikowski i Leon Schiller; było to wówczas poważne, naukowe czasopismo teatrologiczne, a do jego tradycji nawiązał założony w 1952 „Pamiętnik Teatralny”). Ukazywały się tu m.in. artykuły wydawane potem osobno w nowej, utworzonej i redagowanej przez Terleckiego serii wydawniczej o nazwie „Wiedza o teatrze. Zbiór podręczników teatrologicznych”: Teatr warszawski od czasów Osińskiego (1825-1915) Mieczysława Rulikowskiego, Meiningeńczycy Wiktora Brumera, Teatr krakowski pod dyrekcją Koźmiana Adama Bara, Zagadnienia socjologii teatru Aleksandra Hertza oraz Teatr Wagnera Karola Stromengera. Z kolei w warszawskim roczniku „Życie Sztuki” zamieścił Terlecki dwa ważne teksty. W pierwszym – Tendencje formalne współczesnego teatru polskiego – scharakteryzował dwie z nich, połączone postacią Leona Schillera, a mianowicie „teatr monumentalny i teatr neorealistyczny”. W drugim artykule (Funkcja społeczna teatru) dopatrywał się genezy teatru w dwóch antynomicznych źródłach. Pisał: „Jedno to utylitaryzm magiczny, funkcja religijna, obrzęd – drugie: to gra bezinteresowna, wyzwalająca nadmiar energii witalnej, zabawa. Tą dwuźródłowością tłumaczy się dwuobliczność [sic!] teatru, dwoistość jego roli, chwiejna amplituda jego pochodu w ciągu wieków, sporność jego ocen, sprzeczność stawianych mu żądań. Teatr w swojej genetyce jest antynomiczny”.
W powojennym cyklu artykułów Melpomena na wygnaniu (1949 ) żarliwie przekonywał o konieczności dalszego istnienia polskiego teatru na emigracji: „Obok pisma i książki, często przed nimi, często bez nich i za nie teatr stanowi tę postać kulturalnego działania, w której wyraża się i urzeczywistnia nasza polska wolność i nasza polska odrębność na obcej ziemi. Jest główną bronią, która o nie walczy”. Na emigracji Terlecki, pozbawiony bezpośredniego kontaktu z bieżącym życiem teatralnym w kraju, skoncentrował się na badaniu przeszłości i rozpatrywał przede wszystkim te zjawiska, które (jego zdaniem) stanowiły główne etapy w rozwoju polskiego „teatru monumentalnego” – Mickiewicza, Wyspiańskiego i Schillera.
I tak w 1968 roku w rzymskim roczniku „Antemurale” ukazał się angielski pierwodruk jego szkicu Krytyczna ocena „lekcji teatralnej” Mickiewicza. Była to próba rekonstrukcji „kontekstu historycznego” słynnej, obrosłej legendą, Lekcji XVI z trzeciego kursu literatur słowiańskich Mickiewicza w paryskim Collège de France, która w polskiej wersji językowej Feliksa Wrotnowskiego zrobiła wielką karierę w okresie Młodej Polski oraz dwudziestolecia międzywojennego i wywarła duży wpływ na ukształtowanie się jednego z głównych nurtów ówczesnego polskiego teatru i ówczesnej polskiej myśli teatralnej. „Rzecz jednak w tym, że «lekcja teatralna» jest przede wszystkim tekstem poetyckim, gdzie niejasność, niedomówienie, a nawet sprzeczność są integralną częścią całości. Błyskotliwie napisał o tym Tymon Terlecki, traktując wykład Mickiewicza jako wypowiedź adwentystyczną, millenarystyczną, akt wiary w nadejście nowej epoki – jako orędzie prorocze. Lekcja XVI została przecież wygłoszona w okresie wielkanocnym, w ramach ewangelizacji Towiańskiego, z pasyjną i rezurekcyjną oprawą, z wywoływaniem zza grobów postaci świętych i bohaterów. Stąd m.in. płynie jej hipnotyczne oddziaływanie (również jako tekstu «błyskawicowych mądrości», dobrych do zacytowania, tekstu gnomicznego). Najlepiej podsumował ten fenomen sam Terlecki: „Lekcja teatralna jest wyjątkowo uderzającym przykładem rozbieżności i niewspółmierności przyczyny i skutku. Ale pragmatyzm uczy nas, że skutek uzasadnia i gloryfikuje przyczynę i nadaje jej rzeczywisty wymiar” (Jan Ciechowicz).
Jednak proporcjonalnie najwięcej uwagi poświęcał Terlecki Wyspiańskiemu – począwszy od artykułu Wyspiański żywy, przez esej opublikowany w stulecie urodzin autora Wesela, czy teksty przygotowane w latach 1970-1971 w wydawanym w Nowym Jorku kwartalniku „The Polish Review” po szkice z kolejnych roczników „Antemurale”, pisma wydawanego przez Polski Instytut Historyczny w Rzymie. Z kolei w 1979 roku ukazał się w „Wiadomościach” artykuł Wyspiański i tzw. „Wielka Reforma Teatralna”. Naukowym zwieńczeniem tych zainteresowań stała się wydana w języku angielskim książka Stanisław Wyspiański (Boston 1983). Potem jeszcze Literackim dylematem narodowości i uniwersalności u Wyspiańskiego zajął się Terlecki w zbiorowym wydawnictwie Literatura polska na obczyźnie (Londyn 1988), a „po raz ostatni chory już pisarz wypowiedział się o Wyspiańskim w 1995 roku, w zanotowanym przez Annę Kuligowską-Korzeniewską tekście Samotny, uniwersalny geniusz z Krakowa” (Roman Taborski). Terlecki traktował Wyspiańskiego przede wszystkim jako wielkiego, prekursorskiego w skali europejskiej i światowej, wciąż nieznanego i niedocenianego zagranicą artystę teatru, czołowego przedstawiciela Wielkiej Reformy Teatru. Autor Wyzwolenia był dla badacza „uniwersalnym geniuszem artystycznym”, „jednym z najoryginalniejszych twórców teatralnych w całej historii teatru”. Zadaniem wydanej w Ameryce książki Terleckiego o Wyspiańskim miało być zapoznanie zagranicznego odbiorcy z niedocenianym „uniwersalnym geniuszem” pierwszego polskiego „artysty teatru”.
Trzeciemu idolowi, Leonowi Schillerowi, poświęcił Terlecki obszerne wspomnienie pośmiertne Ostatni romantyk sceny polskiej, zamieszczone w 1955 roku w londyńskich „Wiadomościach” i przedrukowane następnie w „Pamiętniku Teatralnym” 1957 (w wersji skróconej), w zbiorze Ludzie, książki i kulisy (Londyn 1960), później zaś w Rzeczach teatralnych (Warszawa 1984) i Spotkaniach ze swoimi (Wrocław 1999). Niewątpliwie tekst ten zasłużył na tak liczne utrwalenia. „Pomimo nekrologicznej genezy jest to znakomicie ujęta, syntetyczna charakterystyka całokształtu działalności artystycznej wielkiego inscenizatora, a zarazem jego wnikliwy i subtelny portret psychologiczny. Terlecki (…) wzniósł się ponad polityczne podziały i w niezwykle emocjonalny i pełen osobistego zaangażowania sposób pisał o wielkości swego zmarłego mistrza i przyjaciela. O politycznej postawie Schillera po 1945 roku wzmiankował niezwykle dyskretnie: «Tym mierzy się, wyraża nasza wolność, nasza wyższość nad światem posępnych, niewolniczych schematów, że jesteśmy zdolni oddzielić człowieka i artystę, że stać nas na pokorne przyjęcie sprzeczności nawet tak bolesnych, nawet tak trudnych do pojęcia. Reszta jest milczeniem. Milczeniem i tajemnicą»” (Roman Taborski).
Schillerowi poświęcony został też artykuł Korespondencja Leona Schillera z Edwardem Gordonem Craigiem, będący wynikiem penetracji wzajemnej korespondencji wskazanych w tytule artystów (nowoczesnego) teatru, przechowywanej w paryskiej Bibliothèque de l’Arsenal. Terlecki listy te skrupulatnie opracował i opatrzył obszernymi komentarzami. Dodatkowo „z zafascynowania Schillerem wyrosło Antywspomnienie o Arnoldzie Szyfmanie, w którym (…) przeciwstawił sobie artystę Schillera i przedsiębiorcę Szyfmana, polski odpowiednik antytezy Craig – Max Reinhardt” (Roman Taborski). Po raz ostatni Terlecki wypowiedział się o Schillerze i Polskim teatrze monumentalnym (tytuł rozprawy) w 1994 roku. Po przebytym wylewie był już wówczas na tyle dobrego zdrowia, by podyktować swoje przemyślenia, stąd w wydrukowanym tekście pojawia się w przypisach bibliograficznych adnotacja: „zapisany i opracowany” przez Annę Kuligowską-Korzeniewską.
Natomiast za najcenniejsze opracowanie badacza uchodzi książka o Modrzejewskiej pt. Pani Helena. Opowieść biograficzna, której pierwsze wydanie ukazało się w Londynie w 1962 (na polskie, nieemigracyjne trzeba było czekać blisko trzydzieści lat). Niemniej na skrzydełku obwoluty edycji krajowej (Kraków 1991) można przeczytać, że pozycja ta przez wiele lat pozostawała w badaniach nad fenomenem Modrzejewskiej „jedyną tak wszechstronną próbą krytycznego ujęcia żywota niezwykłego i pełnego zagadek, próbą «powiązania go w całość, wyjaśnienia w możliwie pełny sposób, związania wreszcie z tłem czasu i światem, w którym przyszło artystce żyć i grać swe role»” (Emil Orzechowski). Terlecki podkreślał jednak lojalnie, że jego przedsięwzięcie nie powiodłoby się bez poprzednich, skrupulatnych badań i/czy opracowań materiałowych przygotowanych uprzednio przez Jerzego Gota i Józefa Szczublewskiego. Emil Orzechowski napisał (w Posłowiu), że nie był to jedynie ukłon w stronę młodszego pokolenia teatrologów. Wskazywał jednocześnie, że celem książki Terleckiego nie była „precyzyjna dokumentacja”, bo przecież podtytuł „najtrafniej oddaje jej sens”. Literackie (a niedokumentacyjne opracowanie tematu) nie oznaczało jednak przypadkowej „dowolności w wyborze faktów czy ich interpretacji”. Książka Terleckiego bez wątpienia „oparta jest na możliwie najsolidniejszej podstawie sprawdzonych danych”. Autor najpierw odtwarza faktograficzny obraz artystki i dopiero na podstawie dokumentów tworzy jej „wyimaginowany wizerunek wewnętrzny”. Pozwoliło to zaprezentować niezwykłe tło historyczne (obyczajowe, społeczne, artystyczne, kulturowe, a także ówczesne zachowania językowe tzw. środowiska) życia Modrzejewskiej. Książka stała się tym samym bodaj najtrafniejszym portretem psychologicznym aktorki. Roman Taborski dodał także, że „szczególnie cenne są oparte na własnych badaniach źródłowych autora [Terleckiego] rozdziały poświęcone zagranicznej karierze «pani Heleny»”.
W nieraz cytowanym wyżej szkicu Tymon Terlecki – człowiek teatru Taborski tak scharakteryzował swego bohatera, badacza-emigranta z wyboru: „W dorobku naukowym i pisarskim Tymona Terleckiego zwraca uwagę bogactwo tematyczne i wielokierunkowość perspektyw. Autor z równą swobodą porusza się po tematyce teatralnej, literackiej i filozoficznej, sprawy polskie dostrzega na szerokim, międzynarodowym tle porównawczym, osiąga mistrzostwo w pracach zarówno syntetycznych i interpretacyjnych, jak i dokumentacyjno-edytorskich. A przy tym posługuje się zawsze piękną i klarowną, nasyconą trochę już dzisiaj staroświeckim wdziękiem polszczyzną”.
Bibliografia
Teatralia
- „Dziady” w inscenizacji Schillera, „Słowo Polskie” 1932, nr 81-84;
- Tendencje formalne współczesnego teatru polskiego, „Życie Sztuki’’ 1934, s. 55-66;
- Rozmowa o krytyce teatralnej, „Pion” 1935, nr 10;
- Praca dramaturga [oraz] Program nauki na Wydziale Sztuki Reżyserskiej PIST [w:] Pamiętnik Nadzwyczajnego Walnego Zjazdu Delegatów ZASP poświęconego sprawom i zagadnieniom artystycznym, pod red. Tymona Terleckiego, Warszawa 1936;
- Funkcja społeczna teatru, „Życie Sztuki” 1938, s. 95-109;
- Le Théâtre [w:] Pologne. 1919-1939, vol. 3: Vie intellectuelle et artistique, [Neuchâtel 1946], s. 713-735;
- Melpomena na wygnaniu, „Życie” [Londyn] 1949, nr 26-29 [przedruk w: Izolda Kiec, Teatr służebny polskiej emigracji po 1939 roku. Z dziejów idei, Poznań 1999, s. 201-225];
- Teatr amatorski. Zadania i metody pracy, Londyn [YMCA, Polska Sekcja w Wielkiej Brytanii 1951];
- Shaw w Polsce, „Kultura” 1951, nr 10;
- „Hamlet” polski i angielski, „Kultura” 1954, nr 1-2;
- Ostatni romantyk sceny polskiej, „Wiadomości” 1955, nr 500;
- Wyspiański i my [w:] Wyspiański żywy. Książka zbiorowa wydana staraniem Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie, Londyn 1957, s. 5-14;
- Ludzie, książki i kulisy, Londyn 1960;
- Geniusz i sobek, „Wiadomości” 1961, nr 772;
- Summa teatralna Leona Schillera, „Wiadomości” 1962, nr 858 [przedruk w: Rzeczy teatralne, s. 161-172];
- Pani Helena. Opowieść biograficzna o Modrzejewskiej, Londyn 1962 [wydanie w Polsce z posłowiem Emila Orzechowskiego, Kraków 1991];
- A critical reappraisal of Mickiewicz’s lecture about the Theatre, „Antemurale” XII, Rzym 1968, s. 311-314 [wersja polska w: Krytyczna ocena „lekcji teatralnej” Mickiewicza, „Pamiętnik Teatralny” 1983, z. 3, s. 323-326 oraz Rzeczy teatralne, s. 82-87];
- O Wyspiańskim – w setną rocznicę urodzin, „Wiadomości” 1969, nr 1195;
- Analiza strukturalna „Dwóch teatrów” Jerzego Szaniawskiego, „Tematy”, Nowy Jork 1969, nr 31-32;
- Stanisław Wyspiański and The Poetics of Symbolist Drama, „The Polish Review ” 1970, nr 4;
- The Greatness and Ill Fortune of Stanisław Wyspiański, „Antemurale” XIV, Rzym 1970;
- Wyspiański in Two Perspectives, „Antemurale” XV, Rzym 1971;
- Korespondencja Leona Schillera z Edwardem Gordonem Craigiem, „Pamiętnik Teatralny” 1973, z. 2;
- Polski dramat awangardowy, „Kultura” 1977, nr 11;
- Antywspomnienie o Arnoldzie Szyfmanie, „Wiadomości” 1978, nr 1660-1662 [por. zmieniony tekst w: „Pamię¬tnik Teatralny” 1982, z. 1-4];
- Wyspiański i tzw. „Wielka Reforma Teatralna”, „Wiadomości” 1979, nr 1721 [przedruk w: Rzeczy teatralne, s. 91-101];
- Stanisław Wyspiański: literacki dylemat narodowości i uniwersalności [w:] Prace Kongresu Kultury Polskiej na Obczyźnie (14-20 września 1985), t. 5, Literatura polska na obczyźnie, pod red. Józefa Bujnowskiego, Londyn 1988;
- E.G. Craig. Reforma Teatralna i symbolizm [w:] O teatrze i dramacie. Studia – przyczynki – materiały, pod. red. Edwarda Krasińskiego, Wrocław 1989, s. 113-125;
- Samotny, uniwersalny geniusz z Krakowa [tekst autora został spisany i opracowany przez Annę Kuligowską-Korzeniewską do pokonferencyjnego zbioru:] Stanisław Wyspiański. Studium artysty. Materiały z sesji naukowej na Uniwersytecie Jagiellońskim 7-9 czerwca 1995, pod red. nauk. E. Miodońskiej-Brooks, Kraków 1996; por. również w tym tomie: I. Sławińska, Wkład Antoniny i Tymona Terleckich w prezentację Wyspiańskiego na Zachodzie, s. 13-19];
- Stanisław Wyspiański [monografia w jęz. angielskim], Boston 1983;
- Rzeczy teatralne, [nota biograficzna Jerzy Timoszewicz], Warszawa 1984;
- Szukanie równowagi. Szkice literackie i publicystyczne, Londyn 1985 [wyd. 2 1988];
- Spotkanie ze swoimi, [wybór autora, red. nauk. Janusz Degler], Wrocław 1999;
- Polski teatr monumentalny [tekst autora został spisany i opracowany przez Annę Kuligowską-Korzeniewską do tomu:] W kręgu teatru monumentalnego, pod red. Lidii Kuchtówny i Jana Ciechowicza, Warszawa 2000.
Przekłady
- Dylan Thomas, Pod Mleczną Drogą. Sztuka na głosy, „Oficyna Poetów”, Londyn 1979, nr 3 [komentarz do jego wieloznacznej, wielowymiarowej, metaforycznej twórczości dał Terlecki w artykule Postscriptum do sztuki Dylana, „Oficyna Poetów” 1979, nr 4].
- Przygotował też wiele adaptacji tekstów obcojęzycznych na użytek słuchowisk, które prezentowała Rozgłośnia Polska Radia Wolna Europa [nagrania z lat 1955-1977 dostępne są w Narodowym Archiwum Cyfrowym, dawniej – Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie].
Prace redakcyjne
- Pamiętnik Nadzwyczajnego Walnego Zjazdu Delegatów ZASP poświęconego sprawom i zagadnieniom artystycznym, pod red. Tymona Terleckiego, Warszawa 1936;
- Straty kultury polskiej 1939-1944, praca zbiorowa pod red. Adama Ordęgi [na okładce: J. Hulewicza] i Tymona Terleckiego, t. 1-2, Glasgow 1945 [tu m.in. szkice o Stanisławie Stanisławskim, Stanisławie Wysockiej, Wiktorze Brumerze];
- Aleksander Fredro, Pierwsza lepsza, czyli nauka zbawienna. Komedia w jednym akcie wierszem [oprac. Tymon Terlecki], „Poradnik Świetlicowy”, Londyn 1949;
- Literatura polska na obczyźnie 1940-1960, praca zbiorowa wydana staraniem Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie pod red. Tymona Terleckiego, t. 1-2, Londyn 1964-1965;
- Herminia Naglerowa, Tu jest Polska. Sztuka w czterech aktach, Londyn 1968 [pierwodruk dramatu Tu jest Polska miał miejsce w latach 1942–1943 na łamach „Polski Walczącej” (1942, nr 52/53; 1943, nr 1 i 6); natomiast fragmenty Oskarżam! oraz SS-mani przeprowadzają rewizję drukował „Zew”, Teheran 1942, nr 3–4. Po śmierci pisarki dramat został opracowany i wydany przez Terleckiego z jego wstępem. Tekst sztuki uzupełniono graficznie reprodukcją afiszy z tekstem w języku polskim, angielskim i arabskim braci Haarów oraz okładką programu, także ich autorstwa. Wydanie to sponsorował mecenas Mieczysław Chmielewski, egzekutor testamentu pisarki i fundator nagród literackich jej imienia. Przywołane ustalenia podaję za: Anna Wal, W służbie idei – „Tu jest Polska” Herminii Naglerowej, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego. Historia Literatury” 2011, z. 6 oraz Stefan Legeżyński, „Tu jest Polska”, „Gazeta Niedzielna” (Londyn ) 1970, nr 25].
Milan Lesiak
Tymon Terlecki jako krytyk teatralny
Pseudonimy i kryptonimy: A.J.; ff; L.M.; T.T.; tet.; Alcest; Aleksander Janowski, Benvenuto, Eleutherios. Ur. 10 sierpnia 1905 w Przemyślu, zm. 6 listopada 2005 w Oxfordzie (Wielka Brytania).
Historyk literatury, teatrolog, eseista, pedagog, krytyk teatralny.
Syn Adama Terleckiego, właściciela majątku Ożańsk k. Jarosławia i Heleny Baran, pracującej w tamtejszym dworze. Imiona metrykalne: Tadeusz Julian, nazwisko: Baran. Od 1914 do końca lat dwudziestych nosił nazwisko ojczyma – Węgiel, w 1930 podpisywał się już jako Tymon Terlecki, a lwowski urząd wojewódzki zatwierdził to imię i nazwisko przed wybuchem wojny. Edukację rozpoczął w Przemyślu, w 1915 zamieszkał we Lwowie, gdzie w 1924 po zdaniu matury w IV Gimnazjum im. J. Długosza o profilu klasycznym podjął studia polonistyczne na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza. W czerwcu 1932 uzyskał tam stopień doktorski na podstawie rozprawy Ewolucja idei Ryszarda Wincentego Berwińskiego, napisanej pod kierunkiem profesora Juliusza Kleinera (wyd. pt. Rodowód poetycki Ryszarda Berwińskiego, Poznań 1937).
Od czasów studenckich był jednym z głównych animatorów życia kulturalnego we Lwowie. Działał w Kole Polonistów UJK, Klubie Pracowników Kultury Współczesnej zrzeszającym młodych humanistów, w Kasynie i Kole Literacko-Artystycznym oraz w Zawodowym Związku Literatów Polskich, w którym od 1931 pełnił funkcję sekretarza. Wygłaszał na tych forach odczyty i współorganizował imprezy artystyczne, aktywizując głównie najmłodsze pokolenie literackie Lwowa. Oprócz literatury zajmował się również tematyką teatralną i filmową, prowadził krótkie audycje pod nazwą „Przegląd kulturalny” w Polskim Radiu Lwów.
W lutym 1930 rozpoczął współpracę ze „Słowem Polskim”, organem elitarnej grupy syndykalistów o nazwie Zespół Stu. Na początek objął dział literacki i recenzował nowości wydawnicze. W tym samym miesiącu włączył się też do kampanii na rzecz Leona Schillera, ubiegającego się o kierownictwo artystyczne Teatrów Miejskich w spółce ze Stanisławem Czapelskim i Zygmuntem Zaleskim. Anonimowo lub pod kryptonimem T.T. krytykował dotychczasowego dyrektora, Ludwika Czarnowskiego i przedstawiał osiągnięcia Schillera, którego już wtedy uważał za wybitnego twórcę współczesnego teatru. W rok później, jako bezkompromisowy polemista ukryty pod kryptonimem L.M., stoczył drugą batalię o Schillera, domagając się m.in. udostępnienia mu sceny Teatru Wielkiego we Lwowie na realizację dramatów romantycznych. Z kolei od września 1931 forsował kandydaturę Wilama Horzycy, który umożliwił Schillerowi powrót na stanowisko reżysera.
Pierwsze recenzje teatralne opublikował na łamach „Słowa Polskiego” we wrześniu 1930, zastępując stałego recenzenta, profesora Władysława Kozickiego. Na przełomie 1931/1932 objął po nim dział teatralny i prowadził do końca 1932, tj. do wyjazdu ze Lwowa. W październiku 1930 zadebiutował również jako krytyk teatralny na łamach dwutygodnika „Świat Kobiecy”, a w grudniu nawiązał współpracę z „Wiadomościami Literackimi”. W pierwszym numerze efemerycznego pisma „Tydzień” (8 kwietnia 1931), którego był współzałożycielem, zamieścił recenzję ze Sprawy Dantona Stanisławy Przybyszewskiej, dwukrotnie napisał sprawozdania teatralne dla redagowanej przez Kazimierza Wierzyńskiego „Kultury” (1932).
W latach 1933–1934 jako stypendysta rządu francuskiego badał w Paryżu twórczość Georgesa Sorela oraz genezę teatru powszechnego. Po powrocie do Polski, jesienią 1934 został wykładowcą historii dramatu polskiego i powszechnego w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej w Warszawie i jednym z głównych współpracowników Schillera. Na plan pierwszy w jego działalności zawodowej wysunęły się pedagogika teatralna, upowszechnianie historii i wiedzy o teatrze oraz organizacja życia teatralnego. W latach 1935–1936 należał do kierownictwa literackiego teatrów TKKT, w kwietniu 1936 na Walnym Zjeździe Delegatów ZASP zabierał głos w sprawach szkolnictwa teatralnego, pracy dramaturga w teatrze, repertuaru i krytyki teatralnej, a we wrześniu pod jego redakcją ukazała się „Scena Polska” (jako „Pamiętnik Nadzwyczajnego Walnego Zjazdu Delegatów ZASP poświęconego sprawom i zagadnieniom artystycznym”). Do wybuchu wojny pozostał redaktorem naczelnym tego kwartalnika oraz miesięcznika „Teatr”. Publikował nieregularnie m.in. w „Tygodniku Ilustrowanym”, „Ateneum”, „Drodze”, „Odnowie” oraz „Pionie”. Na łamach tych czasopism zamieszczał rozprawy z historii teatru, portrety literackie i szkice o aktorach i dramaturgach, recenzje książek o teatrze, rozważania o dramatach. Z jego inicjatywy w latach 1937–1939 wydano pięciotomową serię przedruków ze „Sceny Polskiej” pt. Wiedza o teatrze. Zbiór podręczników teatrologicznych. W 1938 opracował Listy Bogumiła Dawisona oraz biogram tego aktora w Polskim Słowniku Biograficznym. Dwie ważne rozprawy: Tendencje formalne współczesnego teatru polskiego (1934) i Funkcja społeczna teatru (1938) ogłosił w „Życiu Sztuki”, którego był współredaktorem. Ponadto wygłaszał także referaty i odczyty o tematyce teatralnej. Interesował go również teatr radiowy. Dla rozgłośni warszawskiej Polskiego Radia opracował m.in. Misterium o Męce Pańskiej Mikołaja z Wilkowiecka (nadane 10 kwietnia 1936) i poprzedził prelekcjami „Dziady” w radiofonizacji Schillera (16, 17, 19 marca 1939). Uwagi na temat autonomiczności słuchowiska radiowego zawarł w artykule Czy XII Muza? („Pion” 1936).
Zaangażowany w te prace, działalność recenzencką kontynuował w znacznie mniejszym niż we Lwowie wymiarze. W latach 1934–1935 zamieścił kilkanaście sprawozdań teatralnych we wspomnianym tygodniku społeczno-literackim „Pion”. Nie był jedynym recenzentem, bo obok niego pisali tam starsi krytycy: Karol Irzykowski i Jan Emil Skiwski oraz rówieśnik Terleckiego – Bohdan Korzeniewski. Pierwszą recenzję na łamach „Pionu” poświęcił omówieniu Schillerowskiej inscenizacji Igraszek muzycznych Ronalda MacKenziego (1934, nr 48), ostatnią – także Schillerowskiemu Wyzwoleniu (1935, nr 28). W „Gazecie Polskiej” po recenzji z Marchołta we Lwowie (1934, nr 279) zamieścił tylko dwie recenzje w czerwcu 1935.
Wybuch drugiej wojny światowej zastał Terleckiego we Francji, skąd w lipcu 1940 przeniósł się do Wielkiej Brytanii i mieszkał tam do końca życia z przerwą w latach 1964–1978, kiedy to przebywał w Stanach Zjednoczonych i wykładał historię literatury oraz kultury polskiej na uczelniach: The University of Chicago i The University of Illinois at Chicago. Sześćdziesiąt lat życia na emigracji poświęcił intensywnej pracy naukowej w zakresie historii i teorii literatury oraz teatru, działalności publicystycznej, translatorskiej i radiowej (na antenie Radia Wolna Europa). Organizował życie polityczne i kulturalne polskiej emigracji w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych, działał w wielu organizacjach polonijnych, m.in. Stowarzyszeniu Pisarzy Polskich na Obczyźnie, Związku Artystów Scen Polskich za Granicą, Polskim Towarzystwie Naukowym na Obczyźnie, PEN Clubie, wykładał w Londynie na Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie (PUNO), był edytorem szeregu cennych wydawnictw naukowych, wygłaszał prelekcje. Dzięki temu zaangażowaniu i wadze dorobku naukowego stał się jednym z najbardziej poważanych autorytetów w środowisku emigracyjnym, a po przemianach ustrojowych także i w Polsce.
W latach powojennych teatr nadal zajmował ważne miejsce w działalności naukowej i publicystycznej Terleckiego. Z zakresu historii teatru wydał m.in. monografię Pani Helena. Opowieść biograficzna (Londyn 1962), książkę i liczne szkice o Wyspiańskim, prace o Mickiewiczu rozsiane w wydawnictwach zbiorowych, także anglojęzycznych (m.in. rzymskim „Antemurale”, nowojorskim „The Polish Review”). Powracał często do dziejów teatru i polskiej myśli teatralnej, pisał eseje o ludziach sceny, z którymi zetknął się osobiście (m.in. o Leonie Schillerze, Juliuszu Osterwie, Wilamie Horzycy, Stefanie Jaraczu), omawiał książki o teatrze wydane w Polsce. Teksty o tematyce teatralnej zamieszczał od lat czterdziestych XX wieku na łamach polskich czasopism emigracyjnych, m.in.: „Polska Walcząca”, „Ogniwo Przyjaźni”, „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, „Tygodnik Polski”, „Życie”, „Życie Teatru”, „Ostatnie Wiadomości”, paryska „Kultura”, „Dziennik Chicagowski”, „Dziennik Związkowy” (Chicago), „Tydzień Polski”.
Dorobek recenzencki Tymona Terleckiego po drugiej wojnie światowej to przede wszystkim teksty opublikowane na łamach londyńskich „Wiadomości”, redagowanych przez Mieczysława Grydzewskiego. W latach 1945–1965 ogłosił tam ponad sto dwadzieścia recenzji, zapełniając rubrykę teatralną wespół z Grydzewskim, Stanisławem Balińskim, Zdzisławem Bronclem, Juliuszem Sakowskim, Wiktorem Weintraubem. Rzadziej i nieregularnie pisał dla „Ostatnich Wiadomości” (Mannheim) i „Kultury” (Paryż). Były to głównie sprawozdania z przedstawień w teatrach londyńskich, a także z festiwali teatralnych w Wielkiej Brytanii i Francji oraz z inscenizacji teatru polskiego w Londynie i gościnnych występów zespołów z Polski.
Twórczość krytycznoteatralną Tymona Terleckiego podzielić można na trzy okresy, odpowiadające kolejnym etapom biografii związanym z działalnością we Lwowie (1930–1932), Warszawie (1934–1939) i Londynie (po 1940). W pierwszym, debiutanckim okresie krytyk wypracowywał własny warsztat i styl, czerpiąc wzory od poprzedników w fotelu recenzenta. Jednocześnie ulegał fascynacji nowymi zjawiskami w literaturze i inscenizacji teatralnej oraz wpływom ideologii syndykalistycznej. Historycznym punktem odniesienia był dla niego modernizm: dyrekcja Tadeusza Pawlikowskiego we Lwowie (1900–1906), dokumentująca ją twórczość krytycznoteatralna ówczesnych recenzentów z Janem Kasprowiczem na czele, obowiązujący typ recenzji analizującej przede wszystkim utwór dramatyczny, a nawet młodopolski styl i język wypowiedzi. W kwestiach światopoglądowych bliskie były mu przemyślenia Stanisława Brzozowskiego i polskich syndykalistów na temat narodowej i społecznej roli sztuki oraz jej zaangażowania w aktualne problemy społeczno-obyczajowe narodu (komentowanie przemian cywilizacyjnych: postępu technicznego, konfliktów między proletariatem a kapitałem czy równouprawnienia kobiet, zarówno w obszarze ekonomii, jak i obyczajowości). Pisząc o zagadnieniach repertuarowych, przekonywał do wystawiania polskich sztuk współczesnych, zwłaszcza dzieł Emila Zegadłowicza, Ferdynanda Goetla, Andrzeja Rybickiego, Tadeusza Rittnera i Karola Huberta Rostworowskiego, gromił natomiast „arcypolską krzywoszewszczyznę i grubińszczyznę” oraz francuską farsę obecną od dziesięcioleci na polskich scenach. Z czasem – zwłaszcza w okresie warszawskim – rozumiejąc konieczność funkcjonowania repertuaru rozrywkowego, złagodził ton krytyczny, przy czym największą pobłażliwość okazywał amerykańskim komediom muzycznym. Oczekując od teatru nowoczesnej, antynaturalistycznej inscenizacji sztuk mających związek z życiem współczesnym, z dużą uwagą obserwował pracę Reduty, Ateneum i przede wszystkim Leona Schillera.
Lwowskie inscenizacje Schillera z lat 1930–1932 spotykały się entuzjastycznym przyjęciem Terleckiego i miały duży wpływ na jego świadomość teatralną. Krytyk pisał o „dwuwarstwowości działania” inscenizatora, zauważał, że: „z jednej strony ze względu na środowisko nie zarzuci on prób teatru monumentalnego, z drugiej da szereg widowisk, eksperymentujących w nowym neorealistycznym kierunku” („Rocznik Literacki” 1932). Owa „dwuwarstwowość” odpowiadała też Terleckiemu-syndykaliście w równym stopniu uwrażliwionemu na tematykę narodową i społeczną. Omawiając szczegółowo Schillerowskie Dziady, które uważał za „największe przedstawienie teatralne swego życia”, oraz inne inscenizacje teatru monumentalnego, krytyk zwracał się ku polskiej tradycji misteryjnej i ideom wyłożonym przez Mickiewicza w Lekcji XVI. Ich rozwinięcie widział w koncepcjach Wyspiańskiego, które wiązał z postulatami twórców wielkiej reformy teatru: Edwarda Gordona Craiga i Adolphe’a Appii. Z kolei realizacje współczesnych sztuk o tematyce społecznej (Krzyczcie Chiny Siergieja Tretiakowa, Spór o sierżanta Griszę Arnolda Zweiga) zdobywały jego uznanie za odwagę podejmowania zagadnień trudnych, istotnych dla wspólnoty. Pisząc o nich, odwoływał się do najnowszych prądów literackich i teatralnych: od nurtu historycznej biografistyki powieściowej po science fiction i od amerykańskiej popkultury po sowiecką i niemiecką agitkę polityczną. Niejednokrotnie tłumaczył Terlecki wybory repertuarowe i inscenizacyjne Schillera, przekonywał np. do adaptacji powieści (Zwycięstwo Josepha Conrada, Dzielny wojak Szwejk Jarosława Haška) czy technik reportażu i faktomontażu. Nie bez przyczyny zyskał więc we Lwowie miano „trębacza wielkości inscenizacyjnej Schillera”. Potrafił też rozpoznać i docenić inne wschodzące talenty nowoczesnej inscenizacji w Polsce. Chwalił realizacje Edmunda Wiercińskiego i Wacława Radulskiego, z uznaniem pisał o projektach Andrzeja Pronaszki współtworzących wizję sceniczną utworów, a – chociaż nieskory w tamtym czasie do analizowania gry aktorskiej – o Irenie Eichlerównie wyrażał się z zachwytem: „fenomen aktorski”.
W Warszawie Terlecki czuł się w fotelu recenzenta pewniej. Pisał z większą swobodą i lekkością pióra, śmielej sięgał po ironię i anegdotę. Nie był już krytykiem wojującym i strofującym – może dlatego, że nie był też obserwatorem i stałym recenzentem jednej sceny, przed którą stawiał określone zadania. Odwiedzał teatry o różnym profilu repertuarowym i każdemu zdawał się przyznawać rację bytu. Nie pisał często. Bardziej znani i opiniotwórczy byli jego koledzy z łamów „Pionu” oraz Tadeusz Boy-Żeleński czy Adam Grzymała-Siedlecki. Temperamentowi młodego naukowca i wykładowcy odpowiadały bardziej dłuższe formy pisarskiej wypowiedzi, w których mógł rozwinąć uwagi o naturze i roli teatru, analizy sztuk, rozważania o życiu i twórczości dramaturgów oraz o osobowości i rzemiośle aktorskim koryfeuszy sceny.
W Londynie za namową Grydzewskiego powrócił do twórczości krytycznoteatralnej. I tam temperatura jego wypowiedzi była niższa niż w młodzieńczych, żarliwych latach walki o teatr lwowski. Był recenzentem zdystansowanym i niezależnym. Podchodząc rzetelnie do obowiązków krytyka, poznał dokładnie historię kultury angielskiej, świetnie orientował się w tendencjach światowej literatury, teatru i filozofii, stałym punktem odniesienia pozostała też dla niego kultura polska i reminiscencje z przedwojennego teatru polskiego. Ówczesnym czytelnikom „Wiadomości” jego recenzje, choć niepozbawione dyskretnego humoru i napisane giętkim i żywym językiem, wydawać się mogły zbyt solenne i erudycyjne. Dziś są kapitalnym źródłem do dziejów teatru angielskiego: dramaturgii, inscenizacji, scenografii, aktorstwa. Bacznie obserwował i opisywał Terlecki narodziny i rozwój talentu uznanych obecnie za wybitnych reżyserów i aktorów: Petera Brooka, którego porównywał nawet z Schillerem, Laurence’a Oliviera, Johna Gielguda, Petera Halla, Ralpha Richardsona, Dorothy Tutin. Zachował szczególny pietyzm dla dramaturgii Shakespeare’a, był wciąż zainteresowany twórczością autorów, których sztuki oglądał na scenach lwowskich i warszawskich: George’a Bernarda Shawa, Bertolta Brechta, Eugene’a O’Neilla, Jeana Cocteau, Jeana Giraudoux, bez uprzedzeń, ale i bez taryfy ulgowej analizował utwory debiutantów: Arthura Millera, Samuela Becketta, Friedricha Dürrenmatta, Eugène’a Ionesco, Johna Osborne’a, Petera Shaffera, Roberta Bolta, Christophera Fry’a. Nieobojętne były mu losy polskiego teatru emigracyjnego w Londynie, gdyż uważał go za „tę postać kulturalnego działania, w której wyraża się i urzeczywistnia nasza polska wolność i nasza polska odrębność na obcej ziemi” („Życie” 1949, nr 26). Z satysfakcją pisał o twórczości dramatycznej na obczyźnie, omawiał przedstawienia zespołów teatralnych i wydarzenia kulturalne w Ognisku Polskim. Jako wnikliwy recenzent opisywał m.in. inscenizacje Teatru II Korpusu, Polskiego Teatru Dramatycznego, Teatru Polskiego im. Słowackiego, Teatru ZASP. Nie deprecjonował przedsięwzięć i inicjatyw podejmowanych z myślą o młodym czy mniej wyrobionym widzu, takich jak Teatr dla Dzieci i Młodzieży Syrena, amatorski zespół teatralny młodzieży Pro Arte czy Niebieski Balonik Wiktora Budzyńskiego. Oceniał je w myśl własnej zasady: „Przymykać oczy na niedostatki, poślizgnięcia, okaleczenia naszego życia kulturalnego jest polityką samobójczą. Ale czymś równie groźnym jest przeoczanie objawów zdrowia.” („Wiadomości” 1956, nr 7). Nie zamykał się też na teatr polski zza żelaznej kurtyny, choć – co oczywiste – nie miał zbyt wielu okazji, żeby go oglądać. W 1964 po wizycie Teatru Współczesnego w Londynie oceniał bezbłędnie: Mrożek – „to chyba najwybitniejsza indywidualność, jaka objawiła się w dramacie polskim od końca wojny”, Łomnicki – „fenomenalny, na wskroś nowoczesny, młody aktor”, Swinarski – „inteligentny reżyser” („Kultura” 1964, nr 7–8).
W Polsce ze względów cenzuralnych teksty Tymona Terleckiego ukazywały się sporadycznie, m.in. w „Pamiętniku Teatralnym”, „Ruchu Literackim”, „Dialogu”. Przełomową była edycja wybranych pism teatralnych opracowana przez Jerzego Timoszewicza (Rzeczy teatralne, Warszawa 1984). Kolejny zbiór wydał Janusz Degler (Spotkania ze swoimi, Wrocław 1999), a rok 2016 przyniósł przygotowane w Instytucie Sztuki: dwutomową edycję korespondencji teatralnej (w oprac. Marzeny Kuraś), tom pism teatralnych sprzed 1939 oraz dwa londyńskie (w oprac. Edwarda Krasińskiego i Marioli Szydłowskiej). Publikacja obejmuje cały, nieprzedrukowany wcześniej dorobek Tymona Terleckiego-teatrologa, w tym pisane przez kilka dekad recenzje teatralne.
Bibliografia
I. Od Lwowa do Warszawy, Warszawa 2016 (zawartość tomu)
1. Recenzje teatralne, związane z nimi teksty przedpremierowe i wywiady
TEATRY LWOWSKIE
Recenzje sygnowane: T. Terlecki
Impresja o Zwycięstwie [Josepha Conrada], „Słowo Polskie” 1930 nr 251; Inauguracja teatru Schillera we Lwowie, „Świat Kobiecy” 1930 nr 20 [rec. Zwycięstwa Josepha Conrada i Dzielnego wojaka Szwejka Jarosława Haška]; T. T., Występ „Reduty”. Świerszcz, 4-y akty według powieści K. Dickensa w opr. J. Osterwy, „Słowo Polskie” 1930 nr 259; Król Nikodem. Przed premierą w „Rozmaitościach”, „Słowo Polskie” 1930 nr 297; Rozmowa z Wacławem Radulskim, „Słowo Polskie” 1930 nr 298 [przed premierą Króla Nikodema]; Teatry lwowskie. Król Nikodem Goetla i Malczewskiego, „Wiadomości Literackie” 1930 nr 49 (362); Król Nikodem, „Świat Kobiecy” 1930 nr 22; Dorota Angermann, „Świat Kobiecy” 1930 nr 24 [rec. Doroty Angermann Gerharta Hauptmanna i Pierwszej pani Selby Ervine’a St. Johna]; Dwie premiery. Słowacki i Shaw, „Świat Kobiecy” 1931 nr 2 [rec. Kordiana Słowackiego i Nowej umowy małżeńskiej George’a Bernarda Shawa; Renesans sceny lwowskiej, „Wiadomości Literackie” 1931 nr 3 (368) [rec. Doroty Angermann Hauptmanna i Kordiana Słowackiego]; Z Teatru Rozmaitości. Jak stać się bogatym i szczęśliwym. Komedia muzyczna w 14-tu obrazach F. Joachimsona i M. Spoliansky’ego, „Słowo Polskie” 1931 nr 50; Dwa miesiące w teatrach lwowskich, „Świat Kobiecy” 1931 nr 6 [rec. Człowieka z teką Aleksieja Fajko, Jak stać się bogatym i szczęśliwym Joachimsona, Lekkomyślnej siostry Włodzimierza Perzyńskiego, Przygód Ch. A. Plina Norberta Garaia, Dobrej wróżki Ferenca Molnára]; O dantonizmie i dantonidach. Z powodu dramatu Stanisławy Przybyszewskiej, „Słowo Polskie” 1931 nr 94; T. Sprawa Dantona Stanisławy Przybyszewskiej. Prapremiera w Teatrze Wielkim, „Świat Kobiecy” 1931 nr 8; Sprawa Dantona. Dramat St. Przybyszewskiej, „Tydzień” 1931 nr 1; Teatr Schillera we Lwowie, „Wiadomości Literackie” 1931 nr 18 (383) [rec. Człowieka z teką Fajko, Jak stać się bogatym i szczęśliwym Joachimsona, Sprawy Dantona Przybyszewskiej]; Spór o sierżanta Griszę A. Zweiga w Teatrze Rozmaitości, „Świat Kobiecy” 1931 nr 10; Ibsen i radio. Dwie premiery w Teatrze Rozmaitości, „Świat Kobiecy” 1931 nr 11 [rec. Heddy Gabler Henrika Ibsena i Hallo, Hallo! Radio Chicago! Jacka T. Nelsona, Alberta C. Fullera, Clyde’a Northa]; T. Terlecki, Komedia Maughama Kiedy wrócisz? w Rozmaitościach, „Świat Kobiecy” 1931 nr 20; T. Terlecki, Z Teatru Rozmaitości. Sztuba Leczyckiego, „Słowo Polskie” 1931 nr 326; T. Terlecki, Z Teatru Rozmaitości. Grand-Hotel, lekka komedia w 3-ch aktach Pawła Franka, „Słowo Polskie” 1931 nr 342; T. Terlecki, Z Teatru Rozmaitości. Roxy. Komedia amerykańska w 3 aktach Barry Connersa, „Słowo Polskie” 1932 nr 19; T. Terlecki, Shaw i Rittner w Teatrze Wielkim, Czarna Dama z Sonetów 1 akt G. B. Shawa. Wilki w nocy, komedia w 3 aktach T. Rittnera, „Słowo Polskie” 1932 nr 24; T. Terlecki, Wznowienie Królowej przedmieścia [Konstantego Krumłowskiego], „Słowo Polskie” 1932 nr 37; T. Terlecki, Z Teatru Rozmaitości. Drugie imię miłości. Komedia w 3 aktach Stanisława Miłaszewskiego, „Słowo Polskie” 1932, nr 38; T. Terlecki, Sen nocy letniej Szekspira. Przed premierą w Teatrze Wielkim, „Słowo Polskie” 1932 nr 43; T. Terlecki, Z Teatru Wielkiego. Inscenizacja Snu nocy letniej, „Słowo Polskie” 1932 nr 45; T. Terlecki, Z Teatru Rozmaitości. Święty płomień. Sztuka w 3 aktach W. Sommerset Maughama, „Słowo Polskie” 1932 nr 47; T. Terlecki, Teatr lwowski, „Kultura” 28 II 1932 nr 9 (14) [przegląd repertuaru]; T. Terlecki, Z Teatru Rozmaitości. Szczęście od jutra komedia w 3 aktach Stefana Kiedrzyńskiego, „Słowo Polskie” 1932 nr 63; T. Terlecki, Z Teatru Wielkiego. Ludzie w hotelu. Sztuka w 3-ch aktach Vicki Baum, „Słowo Polskie” 1932 nr 64; T. T., Po premierze Dziadów, „Słowo Polskie” 1932 nr 79; T. Terlecki, Z Teatru Wielkiego. Dziady w inscenizacji Schillera, „Słowo Polskie” 1932 nry 81–84; T. Terlecki, Dziady we Lwowie, „Kultura” 1932 nr 16 (21); T. Terlecki, Z Teatru Rozmaitości. Mezalians G. B. Shawa, komedia w 3 aktach, „Słowo Polskie” 1932 nr 85; T. Terlecki, Józef Chmieliński. W 50-lecie pracy scenicznej, „Słowo Polskie” 1932 nr 98; T. T., Przedstawienie jubileuszowe J. Chmielińskiego, „Słowo Polskie” 1932 nr 102 [rec. Dnia jego powrotu Zofii Nałkowskiej]; T. Terlecki, Z Teatru. Dzień jego powrotu, „Słowo Polskie” 1932 nr 103; T. Terlecki, Z Teatru Wielkiego. Czarne ghetto, sztuka w 7 odsłonach Eugeniusza O’Neilla, „Słowo Polskie” 1932, nr 109; T. Terlecki, Z Kasyna i Koła Lit.-Art. Recital poetycki J. Strachockiego, „Słowo Polskie” 1932 nr 117; T. Terlecki, Młodość szumi. Komedia w 3-ch aktach A. Camasio i N. Oxilia, „Słowo Polskie” 1932 nr 121; T. Terlecki, Ze sceny. Gościna teatru angielskiego. Candida, komedia w 3 aktach G. B. Shawa, „Słowo Polskie” 1932 nr 126; T. Terlecki, Krzyczcie Chiny Tretiakowa. Przed premierą w Teatrze Wielkim, „Słowo Polskie” 1932 nr 131; T. Terlecki, Z Teatru Wielkiego. Krzyczcie Chiny Tretiakowa, „Słowo Polskie” 1932 nr 134; T. Terlecki, Z Teatru Rozmaitości. Hau-Hau z Michałem Zniczem. Komedia w 4 aktach Hadgesa i Percywala, „Słowo Polskie” 1932 nr 136; T. Terlecki, Z Teatru. Śledztwo w Teatrze Wielkim. Sztuka M. Alsberga i O. Hessego. Kłopoty Bourrachona w Rozmaitościach. Komedia Doilleta Laurenta, „Słowo Polskie” 1932 nr 151; T. Terlecki, Sen srebrny Salomei Słowackiego. Wobec premiery w Teatrze Wielkim, „Słowo Polskie” 1932 nr 158; T. Terlecki, Sen srebrny Salomei na scenie, „Słowo Polskie” 1932 nr 160; T. Terlecki, Z Teatru Rozmaitości. Ostatnia noc Freda Kracka, komedia w 3 aktach J. Brandta, „Słowo Polskie” 1932 nr 165; T. Terlecki, Z Teatru Wielkiego. Gorączka nafty, komedia w 3 aktach J. Larrica, „Słowo Polskie” 1932 nr 245; T. Terlecki, Z Teatru Rozmaitości. Jak się zdobywa kobiety. Komedia w 4 aktach L. Verneuila, „Słowo Polskie” 1932 nr 252; T. Terlecki, Z Teatru Rozmaitości. Dziwni kochankowie, komedia w 3 aktach M. Acharda, „Słowo Polskie” 1932 nr 259; T. Terlecki, Z Teatru Wielkiego. Występ Smosarskiej. Orzeł czy reszka Verneuila, „Słowo Polskie” 1932 nr 262; T. Terlecki, Z Teatru Wielkiego. Porwanie Sabinek komedia w 4 odsłonach Schönthanów, „Słowo Polskie” 1932 nr 268; T. Terlecki, Teatry lwowskie, „Rocznik Literacki” 1932 [omówienie sezonu 1931/1932]; T. Terlecki, Antoni Słonimski. Profil pisarza, „Słowo Polskie” 1932 nr 271; T. Terlecki, Lekarz bezdomny Słonimskiego. Przed premierą, „Słowo Polskie” 1932 nr 273; T. Terlecki, Lekarz bezdomny w Rozmaitościach, „Słowo Polskie” 1932 nr 275; T. Terlecki, Samuel Zborowski na scenie lwowskiej, „Słowo Polskie” 1932 nry 282, 283; T. Terlecki, Z Teatru Rozmaitości. Olimpia. Komedia w 3 aktach Molnara, „Słowo Polskie” 1932 nr 291; T. Terlecki, Z Teatru Wielkiego. Mariusz Marcelego Pagnola. Komedia w 4 aktach (5 odsłonach), „Słowo Polskie” 1932 nr 294; T. Terlecki, Panna Młoda z Wesela. W 45-lecie pracy Wandy Siemaszkowej, „Słowo Polskie” 1932 nr 306 oraz „Gazeta Lwowska” 1932 nr 257; T. Terlecki, Przedstawienie jubileuszowe Wandy Siemaszkowej, „Słowo Polskie” 1932 nr 308 oraz „Gazeta Lwowska” 1932 nr 259 [rec. Tak było i będzie Andrzeja Rybickiego]; T. Terlecki, Tak było i będzie A. Rybickiego, „Słowo Polskie” 1932 nr 309 oraz „Gazeta Lwowska” 1932 nr 260; T. Terlecki, Z Teatru Wielkiego. Zbyt prawdziwe, żeby było dobre Bernarda Shawa, „Słowo Polskie” 1932 nr 315 oraz „Gazeta Lwowska” 1932 nr 266; T. Terlecki, Z Teatru Rozmaitości. Pocałunek przed lustrem. Sztuka Laszlo Fodora, „Słowo Polskie” 1932 nr 320 oraz „Gazeta Lwowska” 1932 nr 271; T. Terlecki, Teatr lwowski – Wyspiańskiemu, „Słowo Polskie” 1932 nr 332 oraz „Gazeta Lwowska” 1932 nr 283 [rec. Powrotu Odysa]; T. Terlecki, Z Teatru Rozmaitości. Rozkosz uczciwości Pirandella, „Słowo Polskie” 1932 nr 343 oraz „Gazeta Lwowska” 14 XII 1932 nr 294; T. Terlecki, Inauguracja sezonu w Teatrze Rozmaitości. Panna Maliczewska G. Zapolskiej, „Gazeta Lwowska” 1934 nr 222; T. Terlecki, Mięczak H. H. Daviesa, „Gazeta Lwowska” 1934 nr 233; T. Terlecki, Prapremiera Marchołta [Jana Kasprowicza] w Teatrze Wielkim, „Gazeta Lwowska” 1934 nry 238, 239; T. Terlecki, Prapremiera Marchołta we Lwowie, „Gazeta Polska” 1934 nr 279.
TEATRY WARSZAWSKIE
Recenzje sygnowane: Tymon Terlecki.
Igraszki muzyczne Ronalda MacKenziego, „Pion” 1934 nr 48 (61); Kwiecista droga Walentyna Katajewa, „Pion” 1934 nr 49 (62); Teatr Kameralny: Dyktator On Jerzego Zawieyskiego, „Pion” 1934 nr 51 (64); Teatr Polski: Dziady Adama Mickiewicza, „Pion” 1934 nr 52 (65); Teatr Mały: Karolina M. Somerset-Maughama, „Pion” 1935 nr 1 (66); Teatr Letni: J. Offenbacha Piękna Helena, według libretta H. Meilhaca i L. Halévy’ego napisał Marian Hemar, „Pion” 1935 nr 5 (70); Teatr Narodowy: Wielki człowiek do małych interesów Aleksandra Fredry, „Pion” 1935 nr 7 (72); Teatr Nowy: Miss Ba Rudolfa Besiera, „Pion” 1935 nr 8 (73); Teatr Mały: Cudzik i Ska Stefana Kiedrzyńskiego, „Pion” 1935 nr 11 (76); Teatr Kameralny: Nora Henryka Ibsena, „Pion” 1935 nr 15 (80); Teatr Comoedia: Kordian i cham Leona Kruczkowskiego, „Pion” 1935 nr 15 (80); Teatr Aktora: Plac Paryski 13 Vicki Baum, „Pion” 1935 nr 15 (80); Szesnastolatka Aimée i Filipa Stuartów w Teatrze Nowym, „Gazeta Polska” 1935 nr 163; Ty to ja (Toi c’est moi), „Gazeta Polska” 1935 nr 172; Oto buduję Polskę (O Wyzwoleniu Wyspiańskiego), „Teatr” 1935 nr 8–9; Teatr Polski: Wyzwolenie Stanisława Wyspiańskiego, „Pion” 1935 nr 28 (93).
TEATR W KATOWICACH
T. Terlecki, Piętnastolecie teatru w Katowicach, „Tygodnik Ilustrowany” 1937 nr 44; T. Terlecki, Zygmunt August w Katowicach, „Teatr” 1937 nr 2 (38)
2. Artykuły o teatrze i dramacie, sylwetki ludzi sceny, teksty okolicznościowe
SCHILLERIANA
T.T., Lechoń o Schillerze, „Słowo Polskie” 1930 nr 118; T.T., Kim jest – Leon Schiller?, „Słowo Polskie” 1930 nr 123; T.T., Droga Schillera, „Słowo Polskie” 1930 nr 125; T. Terlecki, O Pastorałce Schillera, „Słowo Polskie” 1931 nr 353; T. Terlecki, Teatr Leona Schillera, „Pion” 29 IV 1937 nr 17 (186) [rec. książki: Z. Tonecki, Leon Schiller a reżyseria nowoczesna, Warszawa 1937]; T. Terlecki, Sto prac Leona Schillera, „Pion” 1938 nr 14 (235).
WYWIADY
T. Terlecki, Rozmowa z Zofią Nałkowską. Wywiad specjalny „Świata Kobiecego”, „Świat Kobiecy” 1931 nr 6; T.T., Wł. Zawistowski o teatrach lwowskich i warszawskich, „Słowo Polskie” 1931 nr 84; T. Terlecki, Jak pracuje teatr Ateneum? Wywiad ze Stefanem Jaraczem i Zygmuntem Chmielewskim, „Słowo Polskie” 1931 nr 241
SYLWETKI
Artykuły sygnowane T. Terlecki.
Komu powierzyć teatr lwowski?, „Słowo Polskie” 1931 nr 243 [Wilam Horzyca]; Niedoszły dyrektor sceny lwowskiej. O Tadeuszu Rittnerze, Program Teatrów Miejskich we Lwowie [Inc.:] Otwarcie sezonu 1932 r. G. B. Shawa Czarna Dama z Sonetów; Tadeusz Rittner (Z powodu Głupiego Jakuba w T. Narodowym), „Teatr” 1936 nr 9–10 (21–22); Jubileusz artysty, „Pion” 1935 nr 11 (76) [Kazimierz Junosza-Stępowski]; Solski – żywy symbol i żywa legenda, „Pion” 1935 nr 17 (82); Jean Cocteau i fryzjer z Hyres (Z powodu Maszyny piekielnej w Teatrze Nowym), „Tygodnik Ilustrowany” 1935 nr 18; Mieczysław Frenkiel, „Pion” 1935 nr 26 (91); Jan Giraudoux, „Tygodnik Ilustrowany” 1936 nr 12; Kazimierz Justian (Mowa dra T. Terleckiego nad grobem artysty), „Teatr” 1936 nr 7–8 (19–20); Wojciech Bogusławski – pisarz, „Droga” 1936 nr 9; Papa Sardou. Z powodu Ćwiartki papieru w Teatrze Letnim, „Teatr” 1936/37 nr 1 (25); Luigi Pirandello, „Teatr” 1937 nr 5 (29); Dramaturg sumienia, „Teatr Ludowy” 1938 nr 4 [Karol Hubert Rostworowski]; Thornton Wilder i Nasze miasto, „Teatr” 1939 nr 6–7 (54–55)
FILM I RADIO
Artykuły sygnowane: T. Terlecki
Profile filmowe. Chaplin – romantyk filmu, „Słowo Polskie” 1931 nr 331; Profile filmowe. Brygida Helm, „Słowo Polskie” 1931 nr 338; Przewrót w kinematografii. Wynalazek filmu barwnego, „Słowo Polskie” 1932 nr 234; Szaniawski przed mikrofonem, „Pion” 1935 nr 44 (109); Czy XII Muza?, „Pion” 1936, nr 42
ROZPRAWY, REFERATY, TEKSTY OKOLICZNOŚCIOWE
T. T., Dramat Z. Nałkowskiej, „Słowo Polskie” 1930 nr 95 [Dom kobiet]; T. Terlecki, Powieść na scenie, „Słowo Polskie” 1930 nr 257; T. Terlecki, Z Kasyna i Koła Literacko-Artystycznego. Konferencja o teatrze współczesnym, „Słowo Polskie” 1930 nr 286; T. Terlecki, Z działalności Zawodowego Związku Literatów, Rozdroże dramatu, „Słowo Polskie” 1931 nr 132; T. Terlecki, Teatr Ateneum, „Świat Kobiecy” 1931 nr 18; T. Terlecki, Współczesny teatr polski, „Scena Lwowska” 1932 z. 2; T. Terlecki, A co Lwów? W sprawie rocznicy Wyspiańskiego, „Słowo Polskie” 1932 nr 261; T. Terlecki, Wizjoner państwa polskiego, „Słowo Polskie” 28 XI 1932 nr 327 [o Stanisławie Wyspiańskim]; T. Terlecki, O Lwowie, „Miesięcznik Literatury i Sztuki” 1934 nr 3; T. Terlecki, Tendencje formalne współczesnego teatru polskiego, „Życie Sztuki” 1934; T. Terlecki, Teatr dla całej Polski. Pomysł Andrzeja Pronaszki, Nowe Czasy 1935 nr 10; T. Terlecki, Kordian, „Teatr” 1935 nr 3; T. Terlecki, Wieczór Trzech Króli Szekspira, „Teatr” 1936 nr 5–6 (17–18); Program nauki na Wydziale Sztuki Reżyserskiej PIST. Koreferat Dra Tymona Terleckiego, Pamiętnik Nadzwyczajnego Walnego Zjazdu Delegatów ZASP poświęconego sprawom i zagadnieniom artystycznym. Pod red. T. Terleckiego, „Scena Polska” 1936; Praca dramaturga. Referat Dr-a Tymona Terleckiego, Pamiętnik Nadzwyczajnego Walnego Zjazdu Delegatów ZASP poświęconego sprawom i zagadnieniom artystycznym. Pod red. T. Terleckiego, „Scena Polska” 1936; T. Terlecki, Skiz Zapolskiej, „Teatr” 1937 nr 1 (37); T. Terlecki, Czego szukamy w teatrze?, Odnowa 1938 nr 1; T. Terlecki, Jan Lorentowicz: Teatr Polski 1913–1938, „Scena Polska” 1938 nr 2/3 [rec. książki Lorentowicza]; T. Terlecki, Aktorzy Warszawy, Jesteśmy w Warszawie. Przewodnik literacki po stolicy. Praca zbiorowa / staraniem Związku Zawodowego Literatów Polskich, Warszawa 1938.
II. Teksty przedrukowane w książce: Tymon Terlecki, Teatry londyńskie, Warszawa 2016
RECENZJE
Polska tancerka u Joossa, „Tygodnik Polski” 30 XII 1945 nr 52 (157); Teatr poetów, „Wiadomości” 28 IV 1946 nr 4; Wstyd, „Wiadomości” 9 VI 1946 nr 10; Beatrice Lillie, „Wiadomości” 25 VIII 1946 nr 21; Cocteau – melodramatysta, „Wiadomości” 20 X 1946 nr 29; Edith Sitwell, „Wiadomości” 10 XI 1946 nr 32; Negro Saltans, „Wiadomości” 24 XI 1946 nr 34; Old Vic i Król Lear, „Wiadomości” 27 II 1947 nr 8 (47); Cyrano i Priestley w Old Vic, „Wiadomości” 13 IV 1947 nr 14/15 (53/54); O, Rare Ben Jonson, „Wiadomości” 11 V 1947 nr 19 (58); Christopher Fry, „Wiadomości” 18 IV 1948 nr 16 (107); Ram Gopal, „Wiadomości” 2 V 1948 nr 18 (109); Nieśmiertelna Antygona, „Wiadomości” 29 V 1949 nr 22 (165); Henry James na scenie, „Wiadomości” 12 VI 1949 nr 24 (167); Sir Laurence, „Wiadomości” 26 VI 1949 nr 26 (169); Szkoła obmowy, „Wiadomości” 3 VII 1949 nr 27 (170); Księżyc wśród kulis, „Wiadomości” 17 VII 1949 nr 29 (172); Notting Hill na West Endzie, „Wiadomości” 7 VIII 1949 nr 32 (175); Aleksander Wielki i Freud, „Wiadomości” 11 IX 1949 nr 37 (180); Watergate, „Wiadomości” 22 I 1950 nr 4 (199); Dramat o szarym Amerykaninie, „Wiadomości” 19 II 1950 nr 8 (203); Jean Mercure, „Wiadomości” 5 III 1950 nr 10 (205); Amerykanizm barbarzyński, „Wiadomości” 12 III 1950 nr 11 (206); Dwa wcielenia Christophera Fry’a, „Wiadomości” 22 V 1950 nr 21 (216); Farquhar i Goldsmith, „Wiadomości” 4 VI 1950 nr 23 (218); Komedia tragiczna Eliota, „Wiadomości” 3 XII 1950 nr 49 (244); Christopher Fry w kościele, „Wiadomości” 15 VII 1951 nr 28 (276); Szekspir i Shaw polują w tym samym rewirze, „Wiadomości” 16 IX 1951 nr 37 (285); Otello l’anglaise et l’américaine, „Wiadomości” 2 XII 1951 nr 48 (296); Dramat o Mojżeszu, „Wiadomości” 23 III 1952 nr 12 (312); Debiut scenopisarski, „Wiadomości” 30 III 1952 nr 13 (313); Tragedia z tłumikiem, „Wiadomości” 11 I 1953 nr 2 (354); Komedia z upiorem, „Wiadomości” 17 V 1953 nr 20 (372); Zamknięte pokoje, „Wiadomości” 24 V 1953 nr 21 (373); Poor Tom Otway, „Wiadomości” 6 IX 1953 nr 35/36 (387/388); Eliotowska Pułapka na myszy, „Wiadomości” 25 X 1953 nr 43 (395); Shocker Rattigana, „Wiadomości” 24 I 1954 nr 4 (408); Ballets de Paris, „Wiadomości” 31 I 1954 nr 5 (409); Powrót do świata, „Wiadomości” 7 II 1954 nr 6 (410); Trzech „sir”ów i jedna „dama”, „Wiadomości” 21 II 1954 nr 8 (412); Paul Scofield, „Wiadomości” 4 IV 1954 nr 14 (418); Dramat García Lorci, „Wiadomości” 2 V 1954 nr 18 (422); Sztuka Bidget Boland, „Wiadomości” 30 V 1954 nr 22 (426); Chapeau-cloche, „Wiadomości” 6 VI 1954 nr 23 (427); Dorothy Tutin, „Wiadomości” 20 VI 1954 nr 25 (429); Makbet w szkockiej spódniczce, „Wiadomości” 31 X 1954 nr 44 (448); Nowy Fry, „Wiadomości” 7 XI 1954 nr 45 (449); Dwie sztuki o św. Joannie, „Wiadomości” 17 VII 1955 nr 29 (485); Czekanie na Boga, „Wiadomości” 23 X 1955 nr 43 (499); Rasyn w Brooklynie, „Wiadomości” 18 XI 1956 nr 47 (555); Dylan Thomas na scenie, „Wiadomości” 25 XI 1956 nr 48 (556); Teatr nonsensu, „Wiadomości” 2 XII 1956 nr 49 (557); Szajlok-tancerz, „Wiadomości” 3 II 1957 nr 5 (566); Szekspir wiktoriański, „Wiadomości” 10 III 1957 nr 10 (571); Misterium chesterskie, „Wiadomości” 12 V 1957 nr 19 (580); Nowy Beckett, „Wiadomości” 19 V 1957 nr 20 (581); Młodość, miłość, awantura, „Wiadomości” 2 VI 1957 nr 22 (583); Apoteoza bohatera negatywnego, „Wiadomości” 16 VI 1957 nr 24 (585); Alegoria Królewskiej Drogi, „Wiadomości” 23 VI 1957 nr 25 (586); Druga sztuka Osborne’a, „Wiadomości” 30 VI 1957 nr 26 (587); Tytus Andronikus, „Wiadomości” 28 VII 1957 nr 30 (591); Ballada o kobiecie niepłodnej, „Wiadomości” 25 VIII 1957 nr 34 (595); Słońce i cień, „Wiadomości” 16 III 1958 nr 11 (624); Dramat o fanatyzmie niewiary, „Wiadomości” 30 III 1958 nr 13 (626); Cyniczne i desperackie epitafium, „Wiadomości” 6/13 IV 1958 nr 14/15 (627/628); Teatry londyńskie, „Wiadomości” 11 V 1958 nr 19 (632); Expresso Bongo, „Wiadomości” 29 VI 1958 nr 26 (639); Trzynastka Rattigana, „Wiadomości” 13 VII 1958 nr 28 (641); Faktomontaż węgierski, „Wiadomości” 23 XI 1958 nr 47 (660); Teatr obsesji etycznej, „Wiadomości” 30 XI 1958 nr 48 (661); Piekło pamięci, „Wiadomości” 7 XII 1958 nr 49 (662); Colour bar, „Wiadomości” 4 I 1959 nr 1 (666); Palcówka dramatyczna, „Wiadomości” 8 III 1959 nr 10 (675); Sztuka Kopciuszka, „Wiadomości” 22 III 1959 nr 12 (677); Goethe po szwedzku, „Wiadomości” 7 VI 1959 nr 23 (688); Skandal w rodzinie Cencich, „Wiadomości” 14 VI 1959 nr 24 (689); Barbarzyńca i może geniusz, „Wiadomości” 28 VI 1959 nr 26 (691); Joyce na scenie, „Wiadomości” 19/26 VII 1959 nr 29/30 (694/695); Nowa Opera za trzy grosze, „Wiadomości” 30 VIII 1959 nr 35 (700); Greene niepodobny do siebie, „Wiadomości” 13 IX 1959 nr 37 (702); The Aspern Papers, „Wiadomości” 8 XI 1959 nr 45 (710); O’C, „Wiadomości” 15 XI 1959 nr 46 (711); Rosmersholm po latach, „Wiadomości” 31 I 1960 nr 5 (722); Bękarty życia, „Wiadomości” 28 II 1960 nr 9 (726); Parabola Dürrenmatta, „Wiadomości” 24 VII 1960 nr 30 (747); Od Utopii do męczeństwa, „Wiadomości” 7 VIII 1960 nr 32 (749); Anatomia „niezaangażowania”, „Wiadomości” 23 X 1960 nr 43 (760); Irlandzka wizyta, „Wiadomości” 20 XI 1960 nr 47 (764); Świat-śmietnik, „Wiadomości” 1 I 1961 nr 1 (770); Skiz po angielsku, „Wiadomości” 12 II 1961 nr 7 (776); Ondyna z Tamizy, „Wiadomości” 5 III 1961 nr 10 (779); Dorothy Tutin, „Wiadomości” 28 III 1961 nr 13 (782); Diabelska sprawa, „Wiadomości” 16 IV 1961 nr 16 (785); Czarni Geneta, „Wiadomości” 2 VII 1961 nr 27 (796); Luter po brechtowsku, „Wiadomości” 3 IX 1961 nr 36 (805); Ajschylos i O’Neill, „Wiadomości” 4 II 1962 nr 5 (827); Z Londynu. Teatr w opactwie, Dodatek Tygodniowy „Ostatnich Wiadomości” 2 IX 1962 nr 695; Tragikomedia atomowa, „Wiadomości” 10 III 1963 nr 10 (884); Brechtomania, „Wiadomości” 12 V 1963 nr 19 (893); Joyce’owskie „disengagement”, „Wiadomości” 23 VI 1963 nr 25 (899); Opera – ballada, „Wiadomości” 1 IX 1963 nr 35 (909); Teatr w Chichester, „Wiadomości” 3 XI 1963 nr 44 (918); Anglia ma nareszcie Teatr Narodowy, Dodatek Tygodniowy „Ostatnich Wiadomości” 24 XI 1963 nr 45 (755); Z Anglii. Impresje stratfordzkie, Dodatek Tygodniowy „Ostatnich Wiadomości” 12 I 1964 nr 2 (760); Z Anglii. Impresje chichesterskie, Dodatek Tygodniowy „Ostatnich Wiadomości” 19 I 1964 nr 3 (761); Róże we krwi, „Wiadomości” 19 IV 1964 nr 16 (942); Otwarcie festiwalu szekspirowskiego, Dodatek Tygodniowy „Ostatnich Wiadomości” 19 IV 1964 nr 15 (773); Teatr im. Schillera na festiwalu im. Szekspira, Dodatek Tygodniowy „Ostatnich Wiadomości” 26 IV 1964 nr 16 (774); Włosi na festiwalu szekspirowskim, Dodatek Tygodniowy „Ostatnich Wiadomości” 10 V 1964 nr 18 (776); Irlandczycy na festiwalu szekspirowskim, Dodatek Tygodniowy „Ostatnich Wiadomości” 24 V 1964 nr 20 (778); Teatr z Warszawy na festiwalu w Londynie, Dodatek Tygodniowy „Ostatnich Wiadomości” 14 VI 1964 nr 22 (780); Wizyta Teatru Współczesnego z Warszawy, „Wiadomości” 21 VI 1964 nr 25 (951) [nr 27 (953]; Grecy na festiwalu Szekspira w Londynie, Dodatek Tygodniowy „Ostatnich Wiadomości” 28 VI 1964 nr 24 (782); Rosjanie na festiwalu szekspirowskim, Dodatek Tygodniowy „Ostatnich Wiadomości” 12 VII 1964 nr 26 (784); Festiwal szekspirowski – z lotu ptaka, Dodatek Tygodniowy „Ostatnich Wiadomości” 6 IX 1964 nr 34 (792); Festiwal szekspirowski w Londynie, „Kultura” 1964 nr 7–8 (201–202); Queen Dorothy, „Wiadomości” 27 VI 1965 nr 26 (1004); Z II Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego w Londynie. Compagnia dei Giovani, Dodatek Tygodniowy „Ostatnich Wiadomości” 4 VII 1965 nr 22; Z II Międzynarodowego Sezonu Teatralnego w Londynie. Ajschylos i Arystofanes, Dodatek Tygodniowy „Ostatnich Wiadomości” 11 VII 1965 nr 23 (829); Z II Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego w Londynie. Habima i Dybuk, „Ostatnie Wiadomości” 25 VII 1965 nr 25 (831); Z II Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego w Londynie. Nowojorskie Studio Aktorskie, „Ostatnie Wiadomości” 1 VIII 1965 nr 26 (832); Patriota Osborne’a, „Wiadomości – Na Antenie” 29 VIII 1965 nr 35 (1013)
III. Teksty przedrukowane w innych wydawnictwach
Przed premierą Doroty Angermann. Rozmowa z Leonem Schillerem, „Słowo Polskie” 1930 nr 310. Przedruk: Wywiady z Leonem Schillerem. Opracował Jerzy Timoszewicz, „Pamiętnik Teatralny” 1979 z. 2; Rozmowy z Leonem Schillerem. Wywiady i autowywiady 1923–1953. Opracował Jerzy Timoszewicz, Warszawa 1996, s. 95 – 97; Wywiad z Leonem Schillerem, „Słowo Polskie” 18 VI 1931 nr 165. Przedruk: Rozmowy z Leonem Schillerem. Wywiady i autowywiady 1923–1953. Opracował Jerzy Timoszewicz, Warszawa 1996, s. 100–105; Rozmowa z Wilamem Horzycą. Wywiad własny Słowa Polskiego, „Słowo Polskie” 30 IX 1931 nr 268. Przedruk: L. Kuchtówna, Lwowskie wywiady Wilama Horzycy, „Pamiętnik Teatralny” 1982 z. 2; Rozmowy z Wilamem Horzycą. Zebrała i opracowała Lidia Kuchtówna, Warszawa 1992, s. 12- 15; Rozmowa z Edmundem Wiercińskim. Przed premierą Snu nocy letniej, „Słowo Polskie” 11 II 1932 nr 41. Przedruk: Edmund Wierciński, Notatki i teksty z lat 1921–55 [Wybór i redakcja Anna Chojnacka], Wrocław 1991, s. 84–86; Przed warszawską inscenizacją Dziadów. Rozmowa z Leonem Schillerem, „Tygodnik Ilustrowany” 16 XII 1934 nr 50. Przedruk: Leon Schiller, Teatr ogromny, Warszawa 1961 s. 193–195; Rozmowy z Leonem Schillerem. Wywiady i autowywiady 1923–1953. Opracował Jerzy Timoszewicz, Warszawa 1996, s. 136–139; Rozmowa o krytyce teatralnej, „Pion” 1935 nr 10. Przedruk: „Notatnik Teatralny” 1992 nr 3, s. 84–86; Jubileuszowa rozmowa z Aleksandrem Zelwerowiczem, „Pion” 1935 nr 13. Przedruk: Aleksander Zelwerowicz, O sztuce teatralnej. Artykuły – wspomnienia – wywiady z lat 1908–1954. Wybór i opracowanie Barbara Osterloff, Wrocław (1993), s. 232–240; Historia o żołnierzu, „Pion” 1936 nr 9. Przedruk: „Ruch Muzyczny” 1999 nr 10, s. 30–33; Jerzy Stempowski, Pamiętnik teatralny trzeciej klasy i inne szkice. Wybór i opracowanie Jerzy Timoszewicz, Kraków 1999, s. 240–244; „Pamiętnik Teatralny” 2011 z. 3–4, s. 286–290; Próba diagnozy, „Teatr” 1938 nr 1–2. Przedruk: Myśl teatralna polskiej awangardy 1919–1939. Antologia, Wybór i wstęp: Stanisław Marczak-Oborski, noty: Lidia Kuchtówna, Warszawa 1973, s. 408–415; Funkcja społeczna teatru, „Życie Sztuki” R. 3: 1938, s. 95–109 i odb. Przedruk: Tymon Terlecki, Rzeczy teatralne, Warszawa 1984, s. 24–37; W garderobie duchów Wierzyńskiego, „Ateneum” 1939 nr 2 (8). Przedruk: Tymon Terlecki, Rzeczy teatralne, Warszawa 1984, s. 367–374.
IV. Teksty historycznoteatralne
Listy Bogumiła Dawisona [Wstęp], „Scena Polska” 1937, s. 268–270; Bogumił Dawison, Polski Słownik Biograficzny, t. 4, Kraków 1938 [biogram]; E. G. Craig, O Stanisławskim (przekład Wandy Melcer, wstęp Tymona Terleckiego), „Scena Polska” 1938 z. 2/3, s. 311–315; Nota o Konstantym Stanisławskim, „Ateneum” 1939 nr 2 (8).
V. Teksty interwencyjne i polemiczne z lat 1930–1931, dotyczące tzw. sprawy teatralnej we Lwowie (planowany druk w „Pamiętniku Teatralnym” 2017).
Autorstwo ustalone za: P. Grzegorczyk, Bibliografia literatury polskiej za październik, listopad, grudzień 1930, „Ruch Literacki” 1931 nr 2; Idem, Bibliografia literatury polskiej za rok 1931, „Ruch Literacki” 1933 nr 8.
[Anonimowo], Teatralny świat Capowic, „Słowo Polskie” 1930 nr 46; [Anonimowo], Bilans działalności p. Czarnowskiego, „Słowo Polskie” 1930 nr 48; T.T., Sprawa teatru we Lwowie. (Nieodpowiedzialne szkodnictwo społeczne), „Słowo Polskie” 1930 nr 67; [Anonimowo], Czy Lwów wart jest teatru? Wywiad z prezesem komisji teatralnej prof. dr. Groerem, „Słowo Polskie” 1930 nr 321; L.M., Konieczność reorganizacji teatrów lwowskich, „Słowo Polskie” 1931 nr 46; L.M., O dramat w Teatrze Wielkim, „Słowo Polskie” 1931 nr 67; L.M, Teatralna wiosna. Jak uczynić obecne przesilenie teatralne – ostatnim?, „Słowo Polskie” 1931 nr 87; [Anonimowo], O miejsce dla dramatu w Teatrze Wielkim, „Słowo Polskie” 1931 nr 91; L.M., Redukcja dramatu czy opery, „Słowo Polskie” 1931 nr 119; L.M., O męską decyzję w sprawie teatralnej, „Słowo Polskie” 1931 nr 125; L.M., O definitywną likwidację kryzysu teatralnego. Jak utrzymać operę ratując dramat bez przekroczenia budżetu?, „Słowo Polskie” 1931 nr 145; L. M., Pod grozą rozpadu sceny lwowskiej, „Słowo Polskie” 1931 nr 148; L.M., Przed decyzją Rady miejskiej w sprawie teatralnej, „Słowo Polskie” 1931 nr 157; L.M., Wobec decyzji Rady Miejskiej w sprawie teatralnej, „Słowo Polskie” 1931 nr 162; L.M., Zlikwidować teatr czy dotychczasową dzierżawę?, „Słowo Polskie” 1931 nr 166; L.M., W obliczu nędzy aktorów, „Słowo Polskie” 1931 nr 241; T. Terlecki, Artyści dramatu lwowskiego zaczynają pracę, „Słowo Polskie” 1931 nr 248; [Anonimowo], Sytuacja na froncie teatralnym, „Słowo Polskie” 1931 nr 252; [Anonimowo], Czas rozstrzygnąć losy teatru, „Słowo Polskie” 1931 nr 254; T. Terlecki, Wołanie o teatr, „Słowo Polskie” 1931 nr 283; T. Terlecki, Zamknięcie bilansu teatralnego, „Słowo Polskie” 1931 nr 287; T. Terlecki, Złuda „gordyjskiego węzła”. Jak kwestii teatralnej komplikować nie należy?, „Słowo Polskie” 1931 nr 294; L.M., Herostratyzm teatralny, „Słowo Polskie” 1931 nr 301; T. Terlecki, Nekrofilia teatralna, „Słowo Polskie” 1931 nr 349.
Elżbieta Kalemba-Kasprzak, Tymon Terlecki – krytyk teatralny, [w:] Krytycy teatralni XX wieku. Postawy i światopoglądy, pod redakcją Eleonory Udalskiej, Wrocław 1992, s. 127–135; Roman Taborski, Tymon Terlecki – człowiek teatru, „Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza” R. XXXIX (2004) 2005, s. 25–32; Tymon Terlecki 1905–2000, „Pamiętnik Teatralny” 2011 z. 3–4 (zeszyt monograficzny).
Oprac. Mariola Szydłowska
