Autorzy

Николай Робертович Эрдман

(ur. 16 listopada 1900, Moskwa, Rosja – zm. 10 sierpnia 1970, Moskwa, Związek Radziecki)

Poeta, dramatopisarz, scenarzysta.

Pochodził z rodziny zruszczonych Niemców bałtyckich. Dzięki starszemu bratu, Borysowi, który był malarzem i scenografem, wszedł w literackie i teatralne kręgi Moskwy. Obaj związani byli z imażynistami, Nikołaj brał udział w dyskusji nad manifestem programowym tej grupy poetyckiej, uczestniczył w ideowym i artystycznym fermencie początku lat dwudziestych, był po stronie przebudowy w sztuce i świecie. Jego literacki debiut, poemat Autoportret (1922), spotkał się z dużym uznaniem samego Siergieja Jesienina. Dla teatralno-estradowych zespołów takich jak Granatowa Bluza (Синяя блуза, tzw. agit-prop) pisał w 1923 wiersze, których głównym tematem było aktualne społeczne i polityczne życie Rosji.

Społeczną, polityczną i obyczajową rzeczywistość kraju skomentował z satyrycznym zacięciem w intermediach, kupletach i w małej sztuce napisanych do starego wodewilu Dmitrija Lenskiego Lew Guricz Siniczkin, przygotowywanego w 1924 w III Studiu MChAT. Jedną z części wodewilu, sztukę Pizarro z Hiszpanami w Peru, która zgodnie z treścią i duchem wodewilu była teatrem w teatrze, Erdman zastąpił nowym tekstem, niedługą sztuką zatytułowaną Zerwany mostek, która parodiowała między innymi teatralne przedstawienia z życia burżuazji, grane wówczas często w radzieckich teatrach, a których celem było demaskowanie „rozkładu świata Zachodniego”. Jak wspomina Ruben Simonow, reżyser Siniczkina, kuplety Erdmana były nadzwyczaj dowcipne, Zerwany mostek stał się błyskotliwym sukcesem, a scena, w której cztery karykaturalnie skontrastowane pary tańczą fokstrota, a ten przy jazzowych melodiach myli się niektórym z rosyjskim tańcem ludowym – ta scena wywoływała piorunujące wrażenie. Simonow pisze, że parodia Erdmana „była, jeśli można to tak określić, zbiorczą parodią wszystkich spektakli, w których przedstawiano , w tym również” a ten tytuł był wtedy na afiszu słynnego teatru Wsiewołoda Meyerholda. Właśnie on, najważniejszy obok Stanisławskiego reżyser w Rosji lat dwudziestych, sprawował nad Siniczkinem opiekę artystyczną w końcowej fazie prób. Wkrótce Erdman, obok Włodzimierza Majakowskiego i Wsiewołoda Wiszniewskiego, został w teatrze Meyerholda dramaturgiem. Tymczasem z Wiktorem Tipotem napisał rewię Moskwa z punktu widzenia na otwarcie w 1924 Moskiewskiego Teatru Satyry.

W tym samym roku powstał jego pierwszy pełnospektaklowy utwór Mandat, którego premiera odbyła się w kwietniu 1925 w reżyserii Wsiewołoda Meyerholda w słynnym teatrze jego imienia. Erdman, obecny w teatrze na pierwszej próbie czytanej, został zapamiętany przez Erasta Garina (obsadzonego w roli Gulaczkina): „Meyerhold przedstawia zespołowi autora. Elegancki młody człowiek ukłonił się wytwornie, z wielką rezerwą. Ubrany zgodnie z ówczesną modą: spodnie wąziutkie u dołu, rozszerzające się w pasie, marynatka opięta w talii i rozkloszowana u dołu. Moda NEP-u miała w sobie coś z błazenady. Okazało się, że autor Mandatu obdarzony jest szczególną zdolnością czytania własnych utworów. Przez charakterystyczną dla niego beznamiętną narrację przebijała ironia wysublimowanego intelektu. Meyerhold niezwykle uważnie wsłuchiwał się w sposób czytania autora, w charakterystykę jego rytmów. Stało się to dla reżysera podstawą pracy ze wszystkimi wykonawcami”. Brawurowa akcja, niespodziewane zwroty wydarzeń, skomplikowana i precyzyjnie zbudowana intryga komediowa, wielowątkowe omyłki, udawania, dowcip słowny, błyskotliwe dialogi, anegdoty wplecione z wyczuciem miejsca, w jakim pojawienie się ich jest najtrafniejsze, bezbłędny słuch na prawa sceny – to wszystko sprawiło, że Mandat stał się wielkim i długotrwałym sukcesem teatru, a Erdmana nazwano następcą Mikołaja Gogola i Aleksandra Suchowo-Kobylina. W samej tylko Moskwie przedstawienie grane było ponad trzysta pięćdziesiąt razy.

W 1930 Erdman miał już gotową drugą sztukę – Samobójcę i rychło „cała Moskwa” wiedziała, że Meyerhold sztuką się zachwyca. Ale w Samobójcy spod śmiechu podobnego do tego z Mandatu wyziera ból i ujawnia się, co celnie określił Meyerhold, „wesołość, w której dają się słyszeć dźwięki śmierci”. Dwa teatry w stolicy Rosji – Teatr Meyerholda i MChAT – przystąpiły do prób, ale premiery nie odbyły się. „Na generalną próbę u Meyerholda przybyła nieoczekiwanie komisja wysokiego szczebla. Spektakl zdjęto”. W MChAT-cie u Konstantego Stanisławskiego także nie dopuszczono do premiery, choć Stanisławski szukał ratunku dla tej sprawy u Stalina. Prapremiera Samobójcy odbyła się dopiero po wielu latach w Szwecji, w teatrze w Malmö w 1969, a rosyjska w 1982 w Moskiewskim Teatrze Satyry, który wtedy przywracał teatrowi i publiczności radziecką dramaturgię objętą wcześniej zakazami cenzury. Odbyło się jednak tylko pięć przedstawień i zakaz powrócił. Dopiero w 1987 na tej samej scenie sztuka grana była dłużej.

Można przeczytać w nieudokumentowanych wspomnieniach, że w latach trzydziestych XX wieku Erdman napisał dramat Hipnotyzer, który podobno zaginął. Z tych lat pozostała satyryczna miniatura teatralna Posiedzenie w sprawie śmiechu, opublikowana dopiero w czasach pierestrojki.

Dużo więcej Erdman tworzył dla filmu. W 1927 napisał scenariusze filmów Mitia i Turbina nr 3. Był współautorem scenariusza filmu Dom przy Trubnej (1928), legendarnych obrazów Świat się śmieje (1934) i Wołga, Wołga (1938).

Stale pisał satyryczne wiersze bardzo celnie i zjadliwie komentujące ówczesną rzeczywistość radziecką i z tych powodów bardzo popularne. Te wiersze stały się w 1938 bezpośrednią przyczyną aresztowania Erdmana i skazania na zesłanie do Jenisiejska. W 1940 o Erdmana, jak na ironię, upomniał się Ławrientij Beria, jeden z najwyższych urzędników politycznych Moskwy, który wśród zesłańców szukał utalentowanych aktorów, pisarzy, kompozytorów do pracy w Zespole Pieśni i Tańca NKWD. Erdman pisał więc teksty piosenek, skeczy, miniatur estradowych. W tym samym czasie, w tym samym zespole konferansjerem był Jurij Lubimow, potem przyjaciel Erdmana i jeden z najsłynniejszych reżyserów teatralnych.

Wcześnie podjęte starania, między innymi Michaiła Bułhakowa, o złagodzenie Erdmanowi kary, dały skutek dopiero w 1942, gdy zezwolono mu na powrót z zesłania, ale nie do Moskwy i nie do dużego miasta – mógł zamieszkać w Tomsku, potem w Twerze (wówczas Kalinin). Stamtąd pochodzi wspomnienie Nadieżdy Mandelsztam o spotkaniach towarzyskich, podczas których Erdman szeptem opowiadał jej „treść sztuki, której postanowił nie pisać. Jedna z nich oparta jest na kontraście języków: zwykłego i urzędowego. W pewnym momencie urzędnik, odsiedziawszy przepisową ilość godzin w swej instytucji, zastępuje oficjalne słowa, myśli i uczucia zwykłymi, ludzkimi”. Z tego czasu znane jest smutne zdanie Anny Achmatowej: „na mój widok Erdman mówi: To pani, cieszę się. Potem pije i milczy”.

Znowu pracował dla filmu, powstał wtedy scenariusz do obrazu Królewicz i żebrak (1943) według powieści Marka Twaina i bardzo wiele scenariuszy filmów rysunkowych, później opublikowanych w wydaniach książkowych. Za napisany w 1950 scenariusz filmu Śmiali ludzie (awanturniczy kicz, jak napisał Andrzej Drawicz) otrzymał nagrodę państwową i niewątpliwie miała ona wpływ na decyzję władz, które w 1951 zezwoliły Erdmanowi na powrót do Moskwy.

Współpracował z filmem, z Teatrem na Tagance Jurija Lubimowa, przygotowywał adaptacje dramaturgiczne, pisał libretta do operetek. „Zamknął się w sobie, nałożył maskę chłodnego opanowania. Dużo pił, mało rozmawiał. W ten sposób dożył do sześćdziesięciu ośmiu lat” – pisał Andrzej Drawicz.

Jest jednym z bohaterów sztuki Macieja Wojtyszki Bułhakow.

W wielu tekstach o Erdmanie podaje się, że urodził się w roku 1902.