Autorzy

Franciszka Urszula Radziwiłłowa, z Wiśniowieckich. Księżna.

Dramatopisarka, poetka.  

Żona Michała Kazimierza Radziwiłła, zwanego Rybeńko, matka głośnego Karola Radziwiłła zw. Panie Kochanku. 

1746–1752 organizowała spektakle teatralne w Nieświeżu, gdzie wystawiane były sztuki jej autorstwa lub – jak trzy komedie Molière'a – w jej tłumaczeniu i opracowaniu.

Z biogramu w Polskim słowniku biograficznym

... Od roku 1746 z okazji uroczystości rodzinnych Radziwiłłowa urządzała spektakle teatralne. Teatr dworski grywał dość często (ok. dziesięć razy do roku); Radziwiłłowa  była dramaturgiem swej sceny. Dnia 13 czerwca 1746 z okazji imienin małżonka wystawiła swą pierwszą komedię Miłość dowcipna. Zachęcona powodzeniem u widzów księżna przygotowała drugą sztukę Opatrzności boskiej dzieło, którą wystawiono 11 grudnia 1746, a w parę dni później powtórzono. W ciągu następnych lat Radziwiłłowa napisała kilkanaście dalszych utworów. Tematy do swych sztuk czerpała z różnego typu źródeł literackich: sielanek pasterskich i alegorycznych, dramatów szkolnych, komedii dell’arte, z obcych (często orientalnych) i rodzimych baśni i powieści, a nawet dzieł hagiograficznych i średniowiecznych misteriów. Sztuki te, jak zauważył Julian Krzyżanowski, «mimo prymitywnego charakteru prowincjonalnej kultury literackiej ich autorki» posiadają «swoisty urok». Spośród licznych utworów księżnej na specjalną uwagę zasługują trzy przekłady molierowskich komedii: Przejźrzane nie mija (Les amants magnifiques), Gwałtem medyk (Le médecin malgré lui) i Komedia wytwornych i śmiesznych dziwaczek (Les précieuses ridicules). Znaczenie tych przekładów polega nie tylko na samym fakcie wystawiania Moliera, ale również na tym, że stanowią one pierwszą choć nieśmiałą próbę adaptacji komedii francuskiej do polskich stosunków. Metoda adaptacji rozwinie się następnie znacznie szerzej u Franciszka Bohomolca i późniejszych pisarzy, lecz już w utworach Radziwiłłowej zarysowują się jej początki. Radziwiłłowa nie umiała oddać finezji molierowskiego stylu. Często bardziej zawiłe fragmenty francuskiej komedii stwarzały dla niej trudności nie do pokonania i dlatego stały się w polskim przekładzie niezrozumiałym dziwolągiem. Pomimo wielu niedociągnięć jej przekład nie jest pozbawiony wartości. Język księżnej jest wolny od makaronizmów, a często nawet żywy i plastyczny. Komedie i tragedie Radziwiłłowej wyszły drukiem w r. 1751. Następne wydanie ukazało się, staraniem Jakuba Fryczyńskiego, już po śmierci autorki w r. 1754 (Komedie i tragedie przedniodowcipnym wynalazkiem, wybornym wiersza kształtem, bujnością rzeczy i poważnymi przykładami przez … złożone …).

Organizowane przez Radziwiłłową przedstawienia odbywały się przede wszystkim w zamku nieświeskim, gdzie w r. 1748 zbudowano specjalną salę teatralną. W ciepłej porze roku grywano czasem pod gołym niebem w położonej niedaleko Nieświeża Albie lub w Konsolacji – malowniczym ogrodzie znajdującym się tuż za fosą zamkową. Teatr w Albie miał charakter prowizoryczny, teatr w Konsolacji był sceną ogrodową często spotykaną w osiemnastowiecznych rezydencjach na zachodzie Europy. Różnorodność i bogactwo tradycji literackiej, charakterystyczne dla twórczości dramatopisarskiej Radziwiłłowej znajduje swe odbicie w wielkiej rozpiętości środków inscenizacyjnych, np. operę Ślepa miłość nie patrzy na koniec odegrano na scenie symultanicznej. Oprawa scenograficzna wielu utworów miała charakter barokowy i wzorowała się na włoskim malarstwie i teatrze. W spektaklach organizowanych przez Radziwiłłową brali udział jej synowie i córki oraz szlacheccy i nieszlacheccy domownicy. Stały zespół aktorski stanowili kadeci z korpusu radziwiłłowskiego. Filarem teatru nieświeskiego był kapitan milicji radziwiłłowskiej J. Fryczyński, pełniący jednocześnie funkcje reżysera i aktora. W inscenizacjach nieświeskich dużą rolę grał balet, nieodzowny element barokowych spektakli. W ówczesnych widowiskach dworskich element dramaturgiczny łączył się z choreograficznym i wokalnym. Wszystkie sztuki Radziwiłłowej kończyły się baletem. Istnienie teatru wymagającego oprawy muzycznej stworzyło konieczność wyszkolenia zawodowych muzyków i śpiewaków spośród młodzieży poddańczej z dóbr radziwiłłowskich. Ostatnie spektakle sztuk Radziwiłłowej odbyły się w r. 1752.

(Karyna Wierzbicka-Michalska, Franciszka Urszula Radziwiłłowa z Wiśniowieckich, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXX,  Wrocław 1988).

Bibliografia

• Judkowiak, Barbara:  Franciszka Urszula Radziwiłłowa – w poszukiwaniu własnego głosu. Propozycje interpretacyjne, dokumentacyjne i edytorskie, Poznań 2013
• Judkowiak, Barbara: Wzgardzony wielogłos. Kultura teatralna czasów saskich i jej tradycje, Poznań 2007
• Некрашэвіч-Кароткая, Жанна: Нясвіжская Мельпамена. Драматургія Францішкі Уршулі Радзівіл, Мінск 2002;
• Sajkowski, Alojzy, Od Sierotki do Rybeńki. W kręgu radziwiłłowskiego mecenatu, Poznań 1965;
• Sajkowski, Alojzy, Z dziejów teatru nieświeskiego (1746–1762), „Pamiętnik Teatralny” 1961 z. 3;
• Teatr Urszuli Radziwiłłowej, oprac. K. Wierzbicka, wstęp J. Krzyżanowski, Warszawa 1961;
• Wierzbicka-Michalska, Karyna, Teatr w Polsce w XVIII w., Warszawa 1977;
• Zielińska, Teresa, Magnateria polska epoki saskiej, Wrocław 1977.