Autorzy

Ur. 13 kwietnia 1876, Sambor – zm. 22 sierpnia 1955, Poznań.

Dramatopisarz, krytyk teatralny

Syn Karola i Filipiny z Polakiewiczów. Ukończył gimnazjum w Przemyślu. Studiował prawo we Lwowie, filologię germańską w Krakowie oraz romanistykę w Wiedniu. Po studiach urzędnik pocztowy (Lwów), następnie nauczyciel gimnazjalny (Lwów, Kraków, Jasło). Od 1899 publikował w prasie utwory literackie.

Debiut dramatopisarski Kaweckiego to naturalistyczna tragifarsa Dramat Kaliny – o artyście, który nie jest w stanie zrealizować ambicji i ideałów artystycznych, bo nie potrafi sprostać realności życia. Prapremiera odbyła się 12 czerwca 1902 w kierowanym przez Tadeusza Pawlikowskiego teatrze lwowskim, gdzie Kawecki bywał suflerem w czasie prób. W doborowej obsadzie znaleźli się Kazimierz Kamiński w roli Alfreda, Gabriela Morska jako Albina, Ludwik Solski jako Korycki. „Z tego Kaweckiego będzie jeszcze majster” – mówił Tadeusz Pawlikowski Władysławowi Rabskiemu, który w recenzji z warszawskiej premiery (29 listopada 1902) opisał genezę utworu [Rabski 1902]. Do 1907 sztukę zobaczyli widzowie w Radomiu, Lublinie, Płocku, Krakowie (21 marca 1903 – gościnny występ Kamińskiego), Krynicy, Łodzi, Kielcach, Poznaniu, Kaliszu i Wilnie. Zdaniem Dobrochny Ratajczak Dramat Kaliny to najwartościowsze dzieło autora z uwagi na „nowatorskie potraktowanie tematu z postawieniem w centrum akcji autora, poety i dramaturga Kaliny, który przeżywa na scenie swój dramat i pisze go równocześnie, planując dalszy ciąg zdarzeń jak gdyby na oczach publiczności” [Ratajczak, 1966/67, s. 27]. Utwór był jednym ze źródeł scenariusza spektaklu Z biegiem lat, z biegiem dni Andrzeja Wajdy (Stary Teatr w Krakowie, prem. 29 marca 1978) i kanwą 6. odcinka serialu telewizyjnego pod tym samym tytułem.

Po Dramacie Kaliny powstały niezbyt udane Widziadła (prem. we Lwowie 12 stycznia 1903) i satyra na spirytystów Pająk (prem. 11 listopada 1905 w Krakowie). Opublikowana w 1906 we fragmentach komedia groteskowa Pan Adam została po dwóch latach wystawiona we Lwowie (prem. 31 stycznia 1908).

Uwagę na twórczość Kaweckiego zwróciła na nowo Szkoła (prem. 28 września 1907 w Krakowie; 16 listopada w Warszawie, 27 listopada we Lwowie, 7 grudnia w Łodzi, 14 grudnia w Poznaniu; w latach 1908–9 przedstawienia w 14 miastach, w tym w Wilnie i Kijowie). Utwór zawierający krytyczny obraz galicyjskiego gimnazjum trafił na scenę po znacznych ingerencjach cenzury. Wzbudził burzliwe dyskusje i naraził autora na utratę posady nauczycielskiej.

W 1907 Kawecki przeprowadził się do Warszawy. Został sekretarzem redakcji „Kuriera Warszawskiego”. W 1911 na scenie Rozmaitości wystawiono jego sztukę Matka (prem. 23 maja, reż. Józef Śliwicki), a dwa lata później w nowo otwartym Teatrze Polskim komedię Trójprzymierze (prem. 13 maja 1913, reż. Maksymilian Węgrzyn).

Po wybuchu I wojny światowej Kawecki jako obywatel austriacki został przymusowo ewakuowany do Moskwy. Pracował w tamtejszej „Gazecie Polskiej”. Po wojnie powrócił do Warszawy. Był urzędnikiem, a później cenzorem filmowym.

Jego komedie i farsy pisane w dwudziestoleciu międzywojennym były chętnie wystawiane, chociaż krytyka oceniała je surowo. Były to: Droga do piekła (prem. w grudniu 1917 w Teatrze Powszechnym w Warszawie; 30 sierpnia 1919 w Teatrze Polskim w Kielcach; 24 kwietnia 1931 w Teatrze Małym w Warszawie), Poczekalnia I klasy (prem. 21 stycznia 1921 we Lwowie, reż. Gustaw Rasiński, do 1926 premiery w Warszawie, Wilnie, Krakowie), Para nie para (prem. 28 czerwca 1921, Teatr Polski w Poznaniu, reż. Nuna Młodziejowska-Szczurkiewiczowa; kolejne premiery w Warszawie, Wilnie, Toruniu).

Najgłośniejszym dokonaniem Kaweckiego stał się w tym okresie Balwierz zakochany, odróżniający się od reszty jego twórczości baśniową stylizacją. Według wspomnień autora spisanych w 1950, sztuka powstawała od 1909 z myślą o Juliuszu Osterwie, znanym Kaweckiemu od czasu, gdy w 1904 uczył w gimnazjum św. Anny [Szczublewski, 1973, s. 26-27, 63]. Premiera odbyła się w Reducie 14 lipca 1921 w inscenizacji Mieczysława Limanowskiego i Osterwy. „Utworu tego nie chcieli gdzie indziej grać. Wiedziałem, że nie zrobimy krzywdy autorowi, że autor będzie zadowolony – cokolwiek będzie. Zresztą autor pracował razem z nami. […] Uważaliśmy bowiem sztukę tę jako glinę. Nie wolno tego robić z Mickiewiczem, Słowackim, Wyspiańskim, ale tu żyjący autor rozmyślnie w teatrze pozwolił na wszystko. Na ogół spotkaliśmy się z uznaniem” – mówił Osterwa w przemówieniu z okazji pięciolecia Reduty [Osterwa, 1991, s. 37]. Spektakl doceniano jako eksperyment artystyczny, ale krytycy (z wyjątkiem Michała Orlicza), nawet gdy dostrzegali nowatorstwo inscenizacji, podkreślali niewielką wartość literacką utworu (np. Wilam Horzyca: „pod względem dramatycznym jest to nic, nic, po trzykroć nic” [Horzyca, 1921]). Przeciwko takiemu traktowaniu autora wystąpił Karol Irzykowski w „Skamandrze” [Irzykowski, 1935, s. 189].

Kolejne dzieła Kaweckiego to „seria mniej lub bardziej udanych fars” [Ratajczak, 1966/67, s. 28]. Sztuki Ludzie tymczasowi (prem. 30 kwietnia 1926 w Teatrze Narodowym, reż. Józef Węgrzyn, dek. Wincenty Drabik) czy Fura słomy (prem. 31 sierpnia 1927 w Teatrze Małym, reż. Aleksander Węgierko, dek. Stanisław Śliwiński), starannie wystawione, cieszyły się powodzeniem (Fura słomy osiągnęła 71 przedstawień), jednak nadal nie zdobywały przychylności krytyki. „Autor ten ciągle coś podpatruje z życia, ale zdaje się, że patrzy przez złą dziurkę” – drwił po premierze w Teatrze Narodowym Antoni Słonimski [Słonimski, 1926]. Kilka lat później Jan Lorentowicz stwierdził, że Kawecki „jest największym rozrzutnikiem talentu, jakiego posiadamy w Polsce” [Lorentowicz, 1935, s. 160].

W 1933 Kawecki obchodził jubileusz pracy pisarskiej. W związku z tym debiutancki Dramat Kaliny w nowej redakcji powrócił na sceny: krakowską (pt. Teatr Kaliny, prem. 4 lutego 1933), warszawską (Teatr Letni, prem. 10 marca 1933 połączona z uroczystością jubileuszową) i poznańską (pt. Pan Kalina pisze sztukę, Teatr Nowy, prem. 20 października 1933).

Kawecki był dwukrotnie żonaty. W 1900 zawarł małżeństwo z Olgą Rotlender von Rohland, z którą miał kilkoro dzieci (m.in. Janusza, literata i dziennikarza). W 1935 związał się ze śpiewaczką operową Heleną Korff.

W czasie II wojny światowej Kawecki umieszczał recenzje w wydawanych przez niemieckie władze okupacyjne gazetach „Nowy Kurier Warszawski” i „7 Dni”. Przypisuje mu się artykuły podpisane pseudonimami: Stefan Kalicki, Stef. Kal., Ps., Pst., Symplex. Jego nazwisko pojawia się także wśród autorów rewii granych w jawnych teatrach Kometa i Figaro. Kolaborację Kaweckiego wyjaśnia się albo względami rodzinnymi (śpiewaczka Helena Korff-Kawecka była bardzo aktywna na scenach jawnych – zwraca uwagę Mościcki [Mościcki, 2013, s. 46]), albo bezpieczeństwa osobistego (jako sposób na uniknięcie wywiezienia w głąb Rzeszy i pracy tłumacza obozowego przedstawia tę aktywność Drozdowski [Drozdowski, 2010/11, s. 24]). Po wojnie za współpracę z „gadzinówkami” Kawecki został ukarany zawieszeniem w prawach członka Związku Literatów Polskich w latach 1946–48, co było karą łagodną, biorąc pod uwagę wyroki więzienia, jakie otrzymali niektórzy współpracownicy wymienionych gazet.

Od 1945 mieszkał w Poznaniu. Napisał wówczas m.in. wspomnienia W orbicie Osterwy i cztery komedie. Dzieła te pozostały niewydane. Jedynie fragmenty sztuki Jan i Janek w półwiecze pracy twórczej autora opublikowano w wydawnictwie Poznań, dzieje, ludzie, kultura (Poznań 1953).

Bibliografia

• Kawecki Zygmunt: Dramat Kaliny, Lwów 1902 [wersja cyfrowa];
• Kawecki Zygmunt, Szkoła, Brody 1908;
• Kawecki Zygmunt: Autor i aktor, „Scena Polska” 1929 nr 8 [odpowiedź na ankietę];
• Kawecki Zygmunt: W orbicie Osterwy. Quasi una fantasia, maszynopis, IS PAN, nr inw. Rps 1481–XXII;
• Cieślak Tadeusz: Hitlerowskie czasopismo „Nowy Kurier Warszawski”, „Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego”, 1968, t.7, nr 1;
• Dramat polski 1765–2005. Przedstawienia, druki, archiwalia, wstęp i opracowanie Anna Stafiej, Jan Michalik, Stanisław Hałabuda, Kraków–Warszawa 2016 [zawiera spis utworów dramatycznych Z.K., również niewystawianych. Uwaga: błędna data i miejsce prapremiery Dramatu Kaliny];
• Drozdowski Adam Karol: „Balwierz zakochany”. Zapomniana premiera Zygmunta Kaweckiego w teatrze Reduta, „Aspiracje” 2010/11, zima; przedr. w: „Performer” 2011 nr 3 [online];
• Horzyca Wilam: Dookoła teatru, „Kurier Polski” 1921 nr 194–195;
• Irzykowski Karol: Tabuteria, w: tegoż: Słoń wśród porcelany, Warszawa 1934;
• Lorentowicz Jan: Dwadzieścia lat teatru, t. V, cz. 2, Warszawa 1935;
• M.R. [Mieczysław Rulikowski]: Jubileusz Zygmunta Kaweckiego, „Tygodnik Ilustrowany” 1933 nr 12;
• Mościcki Tomasz: Teatry Warszawy 1944–1945. Kronika, Warszawa 2013 [wersja cyfrowa];
• Mig. J.: Trzydziestolecie pracy „najmłodszego” wśród starszych autorów. Zygmunt Kawecki o sobie, „Ilustrowany Kurier Codzienny” 1933 nr 53 (22 lutego 1933);
• Orlicz Michał: Polski teatr współczesny. Próba syntezy, Warszawa 1935, [wersja cyfrowa];
• Osterwa Juliusz: Pięć lat Reduty. Przemówienie z dnia 27 marca 1924 na posiedzeniu Towarzystwa Przyjaciół Reduty. Z własnego stenogramu przepisał Antoni Cwojdziński [w:] Reduta i teatr. Artykuły – wywiady – wspomnienia 1914–1927, teksty zebrali Zbigniew Osiński, Teresa Grażyna Zabłocka, oprac. i przygotował do druku Zbigniew Osiński, Wiedza o Kulturze, Wrocław 1991, s. 31-41;
• Rabski Władysław: Dramat Kaliny „Kurier Warszawski” 1902 nr 332 [rec. z premiery w Warszawie i rozmowa z Tadeuszem Pawlikowskim o prapremierze];
• Ratajczak Dobrochna: Rozrzutnik talentu, „Proscenium”, Teatr Polski w Poznaniu, 1966/67 [wersja cyfrowa];
• Słonimski Antoni: Ruch teatralny, „Wiadomości Literackie” 1926 nr 19 [rec. z: Ludzie tymczasowi, Teatr Narodowy];
• Szczublewski Józef: Żywot Osterwy, Warszawa 1973;
• Taborski Roman, Zygmunt Kawecki w: Polski słownik biograficzny, t. XII, 1966-1967 [wersja cyfrowa – IPSB]
  [Uwaga: błędna data i miejsce prapremiery Dramatu Kaliny sprostowana następnie przez autora w: Roman Taborski, W kręgu młodopolskiego dramatu i teatru. Dwa szkice, Kielce 1991, s. 43, 56];
• Wolsza Tadeusz: Gadzinówki przed sądem Polski Ludowej (1946–1949), „Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały” t. 12, 2014 [wersja cyfrowa];
• Woźniakowski Krzysztof: W kręgu jawnego piśmiennictwa literackiego Generalnego Gubernatorstwa (1939–1945), Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1997 [wersja cyfrowa].

Janusz Legoń (2019)