Béla Bartók
Ur. 25 III 1881, Nagyszentmiklos. Zm. 26 IX 1945, Nowy Jork.
Jeden z najwybitniejszych kompozytorów XX w. - Bela Bartok początki muzycznego wykształcenia odebrał od swej matki; w wieku 10 lat wystąpił po raz pierwszy publicznie, grając własne utwory. Regularne studia rozpoczął w Bratysławie pod kierunkiem Laszlo Erkela (syna "ojca narodowej opery węgierskiej", Ferenca Erkela); kontynuował je następnie w budapeszteńskim konserwatorium, które ukończył w 1903, tworząc jednocześnie pierwsze swoje wybitniejsze dzieło - poemat symfoniczny "Kossuth".
Wcześnie dał się poznać jako wybitnie utalentowany pianista - toteż już w 1907 powołany został na stanowisko profesora klasy fortepianu w konserwatorium w Budapeszcie. Jako kompozytor stopniowo wyzwalał się spod wpływów Brahmsa, Liszta i Wagnera, lecz już wczesne jego utwory budziły sprzeciwy ze strony Budapeszteńskiego Towarzystwa Filharmonicznego i konserwatywnie nastawionej publiczności. Wówczas Bartok wraz z Zoltanem Kodalyem założył postępowe Towarzystwo Nowej Muzyki Węgierskiej; w tym też czasie obydwaj muzycy rozpoczynają uwieńczone później wspaniałymi rezultatami poszukiwania i badania nad folklorem swego ojczystego kraju.
Nazwisko Bartoka było już znane we Francji i w Anglii, natomiast w Budapeszcie pierwszy większy sukces przynosi mu dopiero premiera baletu "Drewniany książę" w maju 1917, a następnie wystawienie napisanej wcześniej opery "Zamek księcia Sinobrodego". Sława kompozytora rośnie intensywnie po I wojnie światowej; dzieła jego docierają poza Ocean, a w Europie są stale wykonywane na Międzynarodowych Festiwalach Muzyki Współczesnej. Po wkroczeniu Niemców na Wągry w 1940 Bartok emigruje do Ameryki, gdzie otrzymuje honorowy doktorat Uniwersytetu Columbia. Sława i szacunek świata muzycznego nie idzie w parze z powodzeniem materialnym; przez ostatnie lata żyje kompozytor niemal w nędzy. Zapada też na zdrowiu, lecz mimo to nie ustaje w pracy twórczej, pisząc u schyłku życia trzy mistrzowskie dzieła - "Koncert na orkiestrę", "III Koncert fortepianowy" oraz "Koncert altówkowy".
Działalność Bartoka była nadzwyczaj wszechstronna, przejawiał swą aktywność nie tylko jako kompozytor, ale także zbieracz i badacz folkloru, pianista, dyrygent oraz działacz społeczny. On to właśnie wiąz z Kodalyem ,,odkrył" autentyczny węgierski folklor muzyczny, poprzednio mylnie utożsamiany z folklorem Cyganów węgierskich.
Twórczość Bartoka jest jednym z najciekawszych i najbardziej oryginalnych zjawisk w muzyce XX w. Przechodziła ona przez szereg etapów - rozwój jej przedstawić można w postaci wielkiego łuku wznoszącego się stopniowo od klasycznych wzorów Beethovena i Brahmsa, reprezentowanych m.in. przez "I Kwartet smyczkowy" z 1903, poprzez impresjonizm aż do skrajnego ekspresjonizmu lat 1919-26 (balet "Cudowny mandaryn", "Suita taneczna", "Sceny wiejskie"), i następnie opadającego stopniowo znów ku klasycyzmowi, lecz już z gruntu inaczej pojętemu. Jest rzeczą godną uwagi, że na każdej połowie owego łuku odnaleźć można ,,symetryczne" etapy szczególnego zainteresowania folklorem (lata 1914-17 i 1931-34), którego sublimacja w twórczości Bartoka ma pewne cechy wspólne z ostatnim etapem twórczości Karola Szymanowskiego. Na swojej ewolucyjnej drodze nie przechodził Bartok przez etap dodekafonii, ale sięgnął niejako ponad nią, docierając w pewnym sensie aż tam, skąd później zaczęły się najnowsze prądy - Webernowski punktualizm, muzyka elektroniczna i konkretna.
Źródło: Przewodnik Operowy Józef Kański, PWM 1992
