Wojciech Bogusławski
BOGUSŁAWSKI Wojciech Romuald (9 kwietnia 1757 Glinno pod Poznaniem – 23 lipca 1829 Warszawa),
aktor, reżyser, dyrektor teatru.
Był synem Leopolda Bogusławskiego herbu Świnka, rejenta ziemskiego poznańskiego, i Anny Teresy z Linowskich herbu Pomian, ojcem Rozalii Bogusławskiej, Stanisława Bogusławskiego i Teodora Bogusławskiego. Możliwe, że był także ojcem Bogusławskiej, niewiadomego imienia aktorki wileńskiej.
Jego ojciec pochodził z drobnej szlachty i odziedziczył tylko część wsi w Kaliskiem; własną pracą dorobił się wsi Glinno pod Poznaniem, ale utracił ją w 1777. Matka umarła wcześnie, Bogusławski zawdzięczał jej jednak koligacje, bardzo przydatne w jego późniejszej działalności.
Artysta, antreprener, obywatel
Studia odbywał w różnych miastach, najdłużej w Krakowie (1770–73); ukończył je podobno w Warszawie u pijarów. Latem 1773 przebywał, zdaje się, na dworze Sołtyka w Krakowie i, być może, uczestniczył w przedstawieniach amatorskich. W 1775 został oddany jako kadet do pułku gwardii pieszej litewskiej stacjonującej w Warszawie. Tu dosłużył się stopnia podchorążego, poczem wystąpił z wojska (dymisja nosi datę 24 lutego 1778).
Po krótkiej nauce, której udzielał mu ówczesny antreprener, Louis Montbrun, debiutował jako aktor (w czerwcu ?), w komedii Fałszywe niewierności, zapewne w roli Walerego. Tego samego lata spróbował swych sił jako autor adaptując francuską komedię Amant, autor i sługa (w lipcu?), a także jako śpiewak operowy (Antek w Nędzy uszczęśliwionej, 11 lipca 1778). Zaangażowany na stałe, pogłębiał swe umiejętności; gry aktorskiej uczył go wówczas francuski aktor Dainville.
W 1781 po zamknięciu sezonu (7 kwietnia) wyjechał do Lwowa i występował tam w zespole Tomasza i Agnieszki Truskolaskich, wrócił jednak do Teatru Narodowego (pierwszy występ 12 marca 1782), przypuszczalnie obejmując stanowisko reżysera. Popierany, jak sam wyznaje, przez inspektorów królewskich do spraw teatru, Franciszka Woynę i Augusta Moszyńskiego, wywierał coraz większy wpływ na losy tej instytucji.
W 1783 został dyrektorem zespołu polskiego w antrepryzie Jerzego Marcina Lubomirskiego (inauguracja 7 maja?), a po jej załamaniu – samodzielnym antreprenerem (inauguracja 7 września). Niezmiernie ruchliwy i przedsiębiorczy, organizował już wtedy przedstawienia poza Warszawą.
W początku 1783 uruchomił własny teatr w Poznaniu (latem przejęty przez Lubomirskiego i chyba jeszcze tego roku zwinięty); w 1784 dał cykl występów w Dubnie, podczas kontraktów (styczeń) i w Grodnie, podczas sejmu (październik, listopad).
Przyjęty do loży wolnomularskiej (podobno w Dubnie, data niewiadoma), w 1784 został afiliowany w warszawskiej Świątyni Izis. Wolnomularzem był aż do rozwiązania lóż w Królestwie Polskim, za rządów pruskich w Świątyni Mądrości, potem znowu w Świątyni Izis, i doszedł do stopnia III.
W styczniu 1785 znów występował ze swoim zespołem w Dubnie. Stamtąd wrócił do Warszawy, nie wznowił jednak przedstawień, lecz udał się z większością aktorów na Litwę. Różne okoliczności każą się domyślać, że popadł wówczas w niełaskę u Stanisława Augusta. W 1785 w zimie założył stały teatr polski w Wilnie i prowadził go przez pięć lat. W styczniu każdego roku dawał przedstawienia w Dubnie; nadto w 1789 występował ze swoim zespołem we Lwowie (luty) i w Grodnie (lato).
Wezwany, jak twierdził, przez samego króla, przyjechał z aktorami wileńskimi do Warszawy w początku 1790, po występach w Dubnie, i objął powtórnie antrepryzę Teatru Narodowego (pierwsze przedstawienie po powrocie 14 II, jeszcze na zasadzie występów gościnnych; inauguracja nowej antrepryzy 7 września 1790). Odtąd przez cztery lata grywał tylko w Warszawie.
Ścisłe związki ze stronnictwem patriotycznym, którego wysiłki popierał i propagował, wyrobiły mu wysoki autorytet społeczny. Po klęsce 1792 pozostał wierny królowi, nie ukrywając jednak wrogości wobec Targowicy. Wedle wiarygodnych informacji przystąpił do spisku i na jego polecenie napisał operę Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale wystawioną 1 marca 1794, dość powszechnie uważaną za pobudkę do rewolucji. Igelstrom zawiesił przedstawienia Cudu i podobno chciał aresztować Bogusławskiego (do czego wszakże nie doszło). Podczas powstania Bogusławski pracował w Deputacji Indagacyjnej badając korespondencję Targowiczan zdobytą 18 kwietnia. Następnie na żądanie Rady Najwyższej Narodowej otworzył teatr (11 października 1794) i prowadził go niemal do upadku Warszawy. Na krótko przed szturmem Pragi wysłał część kostiumów i rekwizytów do Zdanowic pod Jędrzejowem; 4 listopada 1794 sam udał się do tej miejscowości. W końcu grudnia pojechał stamtąd do Lwowa, gdzie zorganizował teatr polski dzierżawiąc budynek od niemieckiego antreprenera. (Tylko przez dwa sezony był samodzielnym antreprenerem dwóch zespołów, polskiego i niemieckiego, 1796–98.)
W maju 1799 wrócił do Warszawy i po raz trzeci został antreprenerem Teatru Narodowego (inauguracyjne przedstawienie 31 sierpnia 1799). Zmuszony do walki z konkurentem niemieckim, Carlem Casimirem Dobbelinem, popadł w zatarg z władzami pruskimi (tzw. afera Ottona z Wittelsbach, początek 1801). Swego rodzaju ugoda, zawarta w Poznaniu z O. Vossem, ministrem Prus Południowych (3 lipca 1801), zażegnała niebezpieczeństwo; wbrew oczekiwaniom Dobbelina Bogusławski nie został aresztowany ani wysiedlony i nadal prowadził swój teatr. W jesieni 1804 utworzył zespół niemiecki i utrzymywał go – obok polskiego – do wiosny 1806. W ten sposób udaremnił zamiary niemieckiego rywala i obronił dla swego teatru swobodę ruchów w całych Prusach Południowych.
Zimą grywał w Warszawie, wiosną i latem w Kaliszu (1800–05), w Poznaniu (1800–06, wyjąwszy rok 1804), we wrześniu także w Łowiczu (1799–1806, wyjąwszy rok 1804).
Za czasów Księstwa Warszawskiego nadal urządzał wyprawy do Kalisza (1808–11), do Poznania (1807–10) i do Łowicza (1807). Pojedyncze cykle przedstawień dał w Białymstoku (wrzesień, październik 1808), w Krakowie (sierpień, wrzesień, październik 1809) i w Gdańsku (sierpień, wrzesień 1811).
W 1810 poczyniono na wniosek Bogusławskiego pierwsze kroki w kierunku upaństwowienia Teatru Narodowego. Powstała Dyrekcja Rządowa (z Julianem Ursynem Niemcewiczem jako prezesem), a teatrowi przyznano subwencję w wysokości 36 000 zł rocznie. W zamian za tę pomoc Bogusławski zorganizował Szkołę Dramatyczną (otwarcie 4 czerwca 1811) i utrzymywał ją własnym kosztem do końca swej antrepryzy. Utworzył również Fundusz Wysłużonych Aktorów.
W 1814 sprzedał swe uprawnienia i ruchomości teatralne swojemu zięciowi, Ludwikowi Osińskiemu. Ostatnie przedstawienie antrepryzy Bogusławskiego odbyło się 30 kwietnia 1814. Odtąd Bogusławski był już tylko aktorem w zespole Ludwika Osińskiego; latem występował jednak na własną rękę, początkowo z własnym zespołem (Kalisz, czerwiec i lipiec 1815), później sam w zespołach innych antreprenerów: w 1816 (Wilno, maj i czerwiec; Poznań, czerwiec) i w 1817 (Wilno, czerwiec i lipiec; Mińsk Litewski, wrzesień). W 1823 jako zastępca Ludwika Osińskiego stał na czele wyprawy Teatru Narodowego do Płocka (maj, czerwiec), Poznania (czerwiec, lipiec) i Kalisza (lipiec).
W 1825 otrzymał tytułem emerytury dzierżawę rządowego folwarku Jasień w ekonomii Lubochnia. Tam urządził swą główną siedzibę, jednak zimą nadal występował w Teatrze Narodowym. Ludwik Osiński wycofał się wówczas z antrepryzy. W teatrze powstało zrzeszenie, a Bogusławski wszedł do jego władz, najpierw jako członek komitetu doradczo-kontrolnego (14 lipca 1825), potem przewodniczący komitetu kierowniczego (24 lutego 1826). Po mianowaniu nowych dyrektorów (Ludwik Osiński i Ludwik Adam Dmuszewski, 1 czerwca 1827) wystąpił już tylko trzy razy, po raz ostatni jako Fryderyk II w komedii Koszyk wiśni (20 listopada 1827).
Latem 1829 bawił w Warszawie, być może przypatrując się koronacji Mikołaja I, tu zachorował i po kilkutygodniowej chorobie zmarł w dzierżawionym od dawna dworku na Nowolipkach.
Aktor
Jako aktor zaczynał od ról amantów. Miał do nich, zdawałoby się, doskonałe warunki. Wysoki (177 cm wzrostu), bardzo szczupły, ale proporcjonalnie zbudowany, był powszechnie chwalony za swoje obejście nadzwyczaj zręczne, najdelikatniejsze. Oczy miał niebieskie, wejrzenie ujmujące, głos niski, podobno prześliczny. Nigdy jednak nie dorównywał najsławniejszym amantom tego czasu. Pierwsze sukcesy przyniosły mu role basso buffo caricato we włoskich operach, które sam tłumaczył i wystawiał poczynając od 1779.
Najwyżej wzniósł się jako aktor w czasach swej drugiej antrepryzy. Wtedy to stworzył typ sceptycznego, ale zarazem pogodnego mędrca z ludu, zwycięsko pokonującego wszelkie przeciwności, najpełniej wypowiadającego się w stosownej piosneczce. W 1790–94 powstały trzy kolejne wcielenia tej postaci: Stary Dominik (Taczka occiarza), Ferdynand Kokl (Henryk VI na łowach) i Bardos (Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale), wszystkie w sztukach, które Bogusławski sam sobie przerabiał dostosowując ich treść do swoich celów. Czwartą rolą tego rodzaju był woziwoda Mikeli w Dwóch dniach trwogi. Poczynając od lat dziewięćdziesiątych coraz chętniej grywał okrutnych tyranów, jak np. Axur (Axur), nieszczęśliwych starców, jak np. Lear (Król Lear), szlachetnych obrońców wiary, sprawiedliwości i honoru (Stary Horacjusz w Horacjuszach, Wirginiusz w Wirginii, Nałęcz w Ludgardzie, Luzynian w Zairze). Te role, cenione przez zwykłą publiczność, były jednak gorzej oceniane przez krytykę. Bez zastrzeżeń przyjmowano jego kreacje starych, mądrych żołnierzy.
Dramaturg
Jako autor przerobił lub przełożył ok. osiemdziesięciu komedii, tragedii, dram i librett operowych. Większość z nich miała wyjść w piętnastu tomach Dzieł dramatycznych. W rzeczywistości Bogusławski przygotował do druku tylko dwanaście tomów, z których pierwszy ukazał się w 1820, ostatni ok. 1830. Wychowany w kulcie francuskiego klasycyzmu, z biegiem czasu coraz bardziej oddalał się od tego kierunku. Obok tragedii klasycznych wprowadził na polską scenę Szekspira (pięć tragedii, w tym Hamlet, którego sam przetłumaczył z niemieckiego przekładu Eschenburga, podług poprawy Schrodera).
Reżyser
Z upodobaniem wystawiał opery i dramy, w których precyzja słowa, najwyżej ceniona przez klasyków, ustępowała sugestywności obrazu, zwiększanej jeszcze przez śpiew i muzykę instrumentalną. Jego własne sztuki są w wielu wypadkach scenariuszami takich widowisk i w pełni oddziaływały dopiero wtedy, kiedy Bogusławski je sam reżyserował, osiągając nieraz w tej dziedzinie niepospolite wyniki. Bardzo muzykalny, interesował się również malarstwem, kolekcjonował obrazy i sztychy, sam nieźle rysował. Jako reżyser ściśle współpracował z malarzami, których potrafił trwale związać ze swym teatrem (I. Maraino, Antoni Smuglewicz, Jan Bogumił Plersch, Antonio Scotti). Przyciągnął również do teatru dwóch wybitnych muzyków: Józefa Elsnera (którego zwerbował we Lwowie z tamtejszego teatru niemieckiego) i Karola Kurpińskiego. Krytyka, wspierana przez środowisko literackie, nieufnie przyjmowała jego poczynania, ostro atakując go pod koniec trzeciej antrepryzy (1812–14), a nawet później, gdy był już tylko aktorem (1815–16). Natomiast u zwykłej publiczności zyskał niebywałą popularność.
Ojciec teatru
W czasach stanisławowskich nazywano go polskim Molierem. Po 1795 zyskał sobie miano ojca teatru (co miało znaczyć, że opiekuje się teatru jak ojciec). Zdumiewająco żywotny, pomysłowy i pracowity, w zasadzie łagodnego usposobienia, choć jednocześnie bardzo sprytny i, jak wykazały najnowsze badania, dla przeciwników często bezwzględny, był rzeczywiście oddany instytucji, z którą nie mógł się rozstać, nawet wtedy, kiedy już siły go opuszczały. W latach dwudziestych grał z wielkim trudem, tracąc pamięć i słuch; mimo to każdy występ Bogusławskiego, powszechnie zwanego Nestorem, stawał się wtedy manifestacją narodową.
Nie był romantykiem, ale nadał teatrowi kierunek, który obrali polscy romantycy domagając się, aby teatr pobudzał do działania umysły opieszałe (Adam Mickiewicz). Romantycy też najtrafniej ocenili znaczenie jego teatru, który zwłaszcza po upadku państwa polskiego w ręku Bogusławskiego był, można powiedzieć, przewoźną Akademią (Stanisław Witwicki).
Nauczyciel
Duży wpływ wywarł na rozwój polskiego aktorstwa jako nauczyciel. Swoje wykłady przygotował do druku pt. Dramaturgia, czyli Nauka sztuki scenicznej dla Szkoły Teatralnej napisana przez Wojciecha Bogusławskiego w Warszawie 1812. Książka ta miała trzy części, z których jednak tylko dwie ogłoszono: [Część pierwsza]: O potrzebie widowisk, Gazeta Teatralna, 1843 nr 16–17, 19–20, 22–23, 29–30; [Część druga]: Mimika, opracowali J. Lipiński i T. Sivert, Warszawa 1965. Treść trzeciej części podała H. Małkowska: Wojciecha Bogusławskiego Dramaturgia, czyli Nauka sztuki scenicznej, Pamiętnik Teatralny, 1966, z. 1–4. W latach dwudziestych napisał pamiętnik pt. Dzieje Teatru Narodowego i ogłosił go w dwóch tomach swoich Dzieł dramatycznych: 1 i 4 (Warszawa 1820–1821); były także nadbitki i wyimki oprawiane w postaci osobnej książki (jeden egzemplarz zamurowano w 1825 w kamieniu węgielnym Teatru Wielkiego); wyd. 2: Przemyśl 1884; wyd. 3 fotooffsetowe z posłowiem S.W. Balickiego: Warszawa 1965.
W 1823 (lub 1824) ożenił się z Augustą Siegmund. (Informacje na temat pierwszej żony Marianny są mylne).
Bibliografia
Bernacki: Teatr (il.); Władysław Bogusławski: Wojciech Bogusławski w książce S. Kozłowski? Albert wójt krakowski, Warszawa 1887 i odb.; W. Brumer: Służba narodowa Wojciecha Bogusławskiego, Warszawa 1929; S. Dąbrowski, Z. Krawczykowski, S. Straus: Wojciech Bogusławski, Warszawa 1954 (il.); Dąbrowski: Aktorowie; EdS II; J. Elsner: Sumariusz moich utworów muzycznych, Kraków 1957; Got: Na wyspie Guaxary (il.); Grot: Dzieje sceny w Poznaniu; Z. Hubner: Bogusławski człowiek teatru. Warszawa 1958 (il.); L. Galie: Woiciech Bogusławski, Warszawa 1925; Kaszyński: Dzieje sceny kaliskiej; B. Korzeniewski: Drama w warszawskim Teatrze Narodowym podczas dyrekcji L. Osińskiego (1814–1831), Warszawa 1934; Miller: Teatr i muzyka na Litwie; Nowy Korbut IV; PSB II (L. Simon); Raszewski: Staroświecczyzna (il.); Recenzje Iksów (il.); Szwankowski: Teatr Boguslawskiego(il.); Teatr Narodowy 1765–1794 (il.); Teatr Narodowy w dobie Oświecenia; Wierzbicka: Źródła, cz. 1,2; Wierzbicka: Sześć studiów; Witkowski: Świat teatr, (il.); Wystawa teatralna. Katalog z 8 rycinami, Warszawa 1929 (il.); Droga 1936 nr 9; Pam. teatr. 1954 z. 3/4 (il.), 1966 z. 1–4 (il.); Teatr 1929 nr 10, 1936 nr 1.
Ikonografia
NN: B. jako Szarmancki (Powrót posła), akwaforta, 1791 – BUW (Gabinet Rycin); F.A. Lohrmann: B. jako Axur (Axur), akw., 1793 – BUW (Gabinet Rycin); F.A. Lohrmann: B. jako Bardos (Krakowiacy i Górale), rys., akw., 1794 – zb. Przezdzieckich Warszawa, spalony w 1944, fotok. podkolorowana – zb. S. Dąbrowskiego, fot. – IS PAN; J. Rejchan (z J. Pitschmanna?): Portret, olej, 1798 – MNWarszawa; NN: Portret, tusz, akw. – Bibl. Jagiell. (Gabinet Rycin); NN: Portret, miniatura, przed 1803 – zb. pryw.; J. Ligber: Portret, miedz. Punkt. (wg miniatury poprzedniej), 1803 – MNWarszawa, BUW (Gabinet Rycin); K. Woyniakowski, J. Ligber: B. jako Polidemon (Andromeda), akwatinta, 1807 – MTWarszawa; K. Jelski: Portret, rzeźba (popiersie), gips, 1816 (?), repr. E. Świerczewski: Wojciech Bogusławski i jego scena, Warszawa 1929; J. Z. Frey, F. Ligber: B. jako Nałęcz (Ludgarda), lit., 1818, Tyg. pol. i zagr. 1818 t. 1 nr 10; J. Sonntag: Portret, lit., W. Bogusławski: Dzieła dramatyczne t. 1, Warszawa 1820; A. Brodowski, J. Hoopwood: Portret, staloryt, L. Chodźko: La Pologne historique, monumentale et illustree...,Paris 1835–36 t. 4 po s. 288; NN: Portret, lit., Przyjaciel Ludu 1836 t. 1 nr 5 s. 37; S. Oleszczyński: Portret, lit., Świat Dramatyczny 1838 t.2 nr 12; Paweł Filippi: Portret, rzeźba (popiersie), brąz, ok. 1840 – MTWarszawa (dwa egz.); F. Kostecki: Portret, lit., – Bibl. Nar. (Zakład Grafiki), Bibl. Jagiell. (Gabinet Rycin); R. Fleck, J.V. Fleck: Portret, lit., K. W. Wójcicki: Życiorysy znakomitych ludzi wsławionych w różnych zawodach, Warszawa 1850–51, t. 2 s. 187; M. Fajans: Portret, lit. – Bibl. Jagiell.,(Gabinet Rycin); J. Moraczyński: r, olej – Muzeum Historyczno-Etnograficzne Wilno, repr. Bernacki: Teatr II; T. Czajkowski: Portret, medalion, epitafium B., 1862, na ścianie kościoła św. Karola Boromeusza, Cmentarz Powązkowski Warszawa; J. Szczepkowski: B., pomnik, brąz, odsłonięty 27 września 1936, ponownie 17 stycznia 1965 – Plac Teatralny Warszawa; M. Boruciński: Portret, olej, ok. 1915 – Ministerstwo Kultury i Sztuki Warszawa.
Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1765–1965, PWN Warszawa 1973.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji. Śródtytuły od redakcji.
Uzupełnienia bibliograficzne
- Got Jerzy, Na wyspie Guaxary: Wojciech Bogusławski i teatr lwowski 1789-1799, Kraków 1971
- Raszewski Zbigniew, Bogusławski, t. 1-2, Warszawa 1972; wydanie uzupełnione: Warszawa 2015; Wichowa Maria, Wojciech Bogusławski w Jasieniu, [Warszawa] 1988
- Wojciech Bogusławski i teatr polskie w XVIII wieku, Warszawa 1996
- Bogusławski Wojciech, Dramaturgia, czyli Nauka sztuki scenicznej dla Szkoły Teatralnej, w: W stronę praktyki – podręczniki sztuki aktorskiej, opracowanie Dariusz Kosiński, Agnieszka Marszałek, Agniezka Wanicka, przy współpracy Agnieszki Narębskiej, Kraków 2007, wstęp do tekstu Bogusławskiego: Dariusz Kosiński s. 9-96.
- Wojciech Bogusławski in memoriam, wybór, opracowanie i redakcja Maria Bajer, Danuta Kamińska, Golęczewo 2007
- Wojciech Bogusławski i jego późne prawnuki: materiały z sesji naukowej zorganizowanej w 250. rocznicę urodzin Wojciecha Bogusławskiego 16 kwietnia 2007 roku w Starej Pomarańczarni w Łazienkach Królewskich w Warszawie, redakcja naukowa Anna Kuligowska-Korzeniewska, Warszawa 2007.
- Wojciech Bogusławski – ojciec teatru polskiego, red. Krzysztof Kurek, Poznań 2007
- Wojciech Bogusławski – w 250. rocznicę urodzin, [red. Hanna Cieniuszek], Warszawa 2008
- Lwowski jubileusz Wojciecha Bogusławskiego: ze zbiorów Biblioteki Śląskiej w 250. rocznicę urodzin Wojciecha Bogusławskiego, oprac. Barbara Maresz, Katowice 2009.
- Waszkiel Halina, Wojciech Bogusławski – kochanek, ojciec, mąż, [w:] Portrety teatralne piórkiem – węglem – pędzlem. Prace dedykowane profesor Annie Kuligowskiej-Korzeniewskiej, pod redakcją Ireny Jajte-Lewkowicz i Małgorzaty Leyko, przy współpracy Dariusza Leśnikowskiego, Łódź 2011, s. 239-252.