Autorzy

JAN LECHOŃ
Właściwa forma imienia i nazwiska: Leszek Józef Serafinowicz.
Pseudonimy: Nils, Pawie Pióro, Rafał, Rafał Chochoł.
Ur. 13 III 1899 w Warszawie, zm. 8 VI 1956 w Nowym Jorku.
Poeta, prozaik, dramaturg, publicysta, krytyk literacki i teatralny, redaktor, tłumacz, wykładowca, dyplomata, animator kultury.
Syn szlacheckich potomków - Dionizego Władysława Serafinowicza i Marii Niewęgłowskiej. Ojciec był urzędnikiem, a matka nauczycielką. Dzieciństwo i młodość spędził w Warszawie, od najmłodszych lat przejawiał zamiłowanie do malarstwa i teatru, wykazywał uzdolnienia literackie. W 1907 rozpoczął naukę w Szkole Realnej im. Stanisława Staszica, a od 1911 w gimnazjum filologicznym im. Emiliana Konopczyńskiego. W tym okresie wystawiał okolicznościowe przedstawienia, występował jako aktor i recytator. W klasie maturalnej sprawdził się w roli dramaturga. Na scenie Łazienkowskiego Teatru w Pomarańczarni 27.05.1916 wystawił nokturn dramatyczny "W pałacu królewskim". Napisał też poemat dramatyczny pt. "Pogrzeb Stanisława Augusta". W 1916 rozpoczął studia polonistyczne i filozoficzne na Uniwersytecie Warszawskim, których nie ukończył. Od 1916 współpracował z czasopismem młodzieży akademickiej "Pro Arte et Studio", prowadząc dział teatralny, a od 1919 sprawował funkcję redaktora "Pro Arte", na łamach którego zadebiutował jako krytyk teatralny recenzją inscenizacji "Judasza" K. H. Rostworowskiego w Teatrze Rozmaitości. Razem z W. Zawistowskim kierował działem recenzji teatralnych, pisał teksty krytycznoliterackie. W latach 1917-1919 publikował ironiczne recenzje teatralne w "Sowizdrzale".
Należał do grona twórców kawiarni literacko-artystycznej Pod Picadorem i grupy poetyckiej Skamander. Od 1920 wraz z M. Grydzewskim, J. Tuwimem, A. Słonimskim, K. Wierzyńskim i J. Iwaszkiewiczem współredagował pismo "Skamander". W 1922-1931 razem z J. Tuwimem, A. Słonimskim, M. Hemarem i in. był autorem noworocznych szopek politycznych, afirmujących poglądy obozu piłsudczyków. Od 1924 kierował działem recenzji teatralnych w "Wiadomościach Literackich". Brał udział w towarzysko-literackich spotkaniach w kawiarni "Ziemiańska", zapoczątkował tzw. "stolik skamandrytów". Współpracował z dziennikami "Naród" (1920-1922), "Kurier Poranny" (1922, 1927-1928) i "Głos Prawdy" (1926-1929) oraz z miesięcznikiem "Pani" (1923-1926), w których publikował recenzje teatralne i artykuły literacko-publicystyczne. W latach 1926-1929 pełnił funkcję redaktora naczelnego prorządowego satyrycznego tygodnika "Cyrulik Warszawski". Następnie prowadził sekretariat redakcji kwartalnika "Pamiętnik Warszawski".
W 1930 wyjechał do Paryża. Do 1940 pełnił funkcję attaché kulturalnego ambasady polskiej, propagując polską sztukę teatralną. Przetłumaczył komedię "Mariusz" M. Pagnola, wystawioną w warszawskim Teatrze Polskim w 1933, a także sztukę "Wojny trojańskiej nie będzie" J. Giraudoux, na podstawie której przygotowano słuchowisko, nadane później przez radio "Warszawa". W 1936 był współautorem libretta do baletu "Harnasie" K. Szymanowskiego. W latach 1935-1936 publikował w "Gazecie Polskiej", gdzie ukazywały się jego eseje, szkice i recenzje, zatytułowane "Listy co dwa tygodnie". Razem z M. Grydzewskim i A. Bormanem redagował "Wiadomości Literackie", które były paryskimi "Wiadomościami Polskimi", gromadzącymi wokół siebie poetów Skamandra.
Po klęsce Francji w 1940 dotarł do Stanów Zjednoczonych i osiedlił się w Nowym Jorku. W 1941 był założycielem i współredaktorem "Tygodniowego Przeglądu Literackiego Koła Pisarzy z Polski". Ukazywały się w nim recenzje z przedstawień Polskiego Teatru Artystycznego. W 1943 periodyk przekształcono w "Tygodnik Polski", który na czele z Lechoniem tworzyli: Z. Kosidowski, J. Tępa, K. Wierzyński i J. Wittlin. Od 1950 Lechoń utrzymywał kontakt z londyńskimi "Wiadomościami". Był założycielem Polskiego Instytutu Naukowego w Nowym Jorku, został wiceprzewodniczącym Komisji Historii Literatury Polskiej, wygłaszał odczyty, występował w polonijnych przedstawieniach. Od 1952 prowadził audycje literackie w radiu "Wolna Europa", pisał scenariusze do filmów. Publikował fragmenty dramatyczne "Godzina przestrogi" i "Pogrzeb Piłsudskiego". Pisał artykuły publicystyczne i opracowania krytycznoliterackie do dzieł K. Hartleba, A. Mickiewicza, J. Paczkowskiego. Od 1949 aż do samobójczej śmierci 8.06.1956 prowadził "Dziennik", który stał się cennym źródłem wiedzy o ówczesnym życiu teatralnym.
Całe życie Lechonia związane było z teatrem. Krytycznej twórczości patronował T. Boy-Żeleński. Wpływ na kształtowanie się jego światopoglądu i programu estetycznego miała przynależność do grupy poetyckiej. Dla Skamandrytów teatr był zarówno obiektem fascynacji, jak i miejscem spełniania programowych założeń - sposobem bezpośredniego spotkania z widzem/czytelnikiem. Podobnie jak inni członkowie grupy Lechoń atakował sceniczne poczynania Teatru Polskiego, Reduty Osterwy i Teatru Rozmaitości. Afirmował kierunek rozwoju przyjęty przez Teatr im. Bogusławskiego i inscenizacyjne koncepcje L. Schillera, o którym pisał "On wyprowadził nasz dramat romantyczny, więc najbardziej nasz narodowy, z zimnych sal klasycznego teatru w świat burz kosmicznych, cudownych dźwięków, tajemniczych świateł, niebywałych kolorów, snów i omamień, w świat, z którego właśnie przyszły do naszych poetów ich postacie sceniczne" [Lechoń, 1981:76].
Wzorem Skamandrytów przywiązywał dużą wagę do wyboru tekstu dramatycznego. Najbardziej cenił tradycję romantyczną i twórczość Wyspiańskiego, jednak akceptował też rozrywkową funkcję teatru. Lubił farsę, melodramat i komedię bulwarową. Niekiedy nie godził się na zmiany w strukturze tekstów dramatycznych (np. Fredry). Do listy najlepszych sztuk w polskim teatrze, którą ułożył w 1953, zaliczył: "Dziady", "Nie-Boską komedię", "Fantazego", "Zemstę", "Rozbitków", "Wesele", "Moralność pani Dulskiej", "Wilki w nocy", "Szczęście Frania", "Kościuszkę pod Racławicami", "Lato w Nohant", "Obronę Ksantypy". Uważał, że "na naszej poezji dramatycznej można by zbudować najpierwszy na świecie teatr najbardziej dreszczowy, hermetyczny, eksperymentalny, literacki" [Lechoń, 1981:284].
Stosował nowoczesny warsztat krytyczny, stawiający w centrum zainteresowania analizę i interpretację dzieła scenicznego. Ośrodkiem uwagi czynił aktora. Doceniał kreacje M. Ćwiklińskiej, J. Węgrzyna, K. Junoszy-Stępowskiego, J. Szyllinżanki. Polemizował z pomysłem reżysera lub formułował swobodną wypowiedź okołoteatralną, jedynie marginalnie nawiązując do obejrzanego przedstawienia. Znał założenia wielkiej reformy teatralnej, studiował teoretyków rosyjskich. Twierdził, że "Rzeczową recenzję widowiska można pisać tylko wtedy, jeżeli teatr da coś utworowi od siebie, w ten czy inny sposób obmyśli go jako przedstawienie" [Lechoń, 1981:247]. Niejednokrotnie jego recenzje wywierały wpływ na opinię publiczną, namawiały do obejrzenia sztuki lub zniechęcały do wizyty w teatrze. Spod pióra Lechonia wychodziły też teksty o charakterze protekcyjnym.
Teksty krytyczne pisał językiem błyskotliwym, ironicznym, dosadnym i drwiącym. Zwraca uwagę literacki charakter artykułów. Przypominają one bardziej teatralne szkice i rozprawy niż klasyczne recenzje. Metaforyczny ton przeważa nad formalistyczną sprawozdawczością. Felietonowy styl powoduje, że teksty plasują się na granicy literatury pięknej i piśmiennictwa publicystycznego. Autor bezwzględnie pastwił się nad nieudanymi inscenizacjami, chwalił udane przedsięwzięcia. Jego uwagi były krótkie. Zdarzało się, że z jednego przedstawienia pisał dwa sprawozdania do różnych czasopism. Zadziwia w nich drobiazgowa pamięć o najdrobniejszych szczegółach spektaklu. Bystry obserwator dokładnie rekonstruował ruch sceniczny i pamiętał o dekoracyjnych detalach. Był odbiorcą wrażliwym, ekspresyjnie dzielącym się artystycznymi przeżyciami z czytelnikiem.
Bibliografia podmiotowa:
a/ bibliografia ogólna:
"Pro Arte et Studio" 1916, 1917, 1918, ("Pro Arte") 1919; "Sowizdrzał" 1917, 1918, 1819; "Nowa Gazeta" 1918; "Robotnik" 1918, 1919; "Kurier Poranny" 1922, 1923; "Pani" 1923, 1924, 1925; "Wiadomości Literackie" 1924, 1925, 1926; "Głos Prawdy" 1926, 1927, 1928, 1929; "Droga" 1929; "Kurier Czerwony" 1929, 1930; "Pamiętnik Warszawski" 1929; "Express Poranny" 1930; "Gazeta Polska" 1935; "Tygodnik Polski" 1944, 1945.
b/ bibliografia szczegółowa:
"Judasz z Kariothu" w Teatrze Rozmaitości, "Pro Arte et Studio" 1916, z. 2; "Piosenki ułańskie" w Teatrze Rozmaitości, "Pro Arte et Studio" 1917, z. 2; "Śluby panieńskie" w Teatrze Rozmaitości, "Pro Arte et Studio" 1917, z. 2; "Mentor" w Teatrze Rozmaitości, "Sowizdrzał" 1917, nr 37; "Apostata" w Teatrze Rozmaitości, "Sowizdrzał" 1917, nr 42; "Mistrz z Kazimierzem Kamińskim w roli tytułowej" w Teatrze Małym, "Pro Arte et Studio" 1917, z. 7; "Zięć pana Poirier" w Teatrze Rozmaitości, "Sowizdrzał" 1917, nr 46; "Przedstawienie ku czci Wyspiańskiego" w Teatrze Polskim, "Sowizdrzał" 1917, nr 49; "Przedstawienie uroczyste ku czci Wyspiańskiego" w Teatrze Polskim, "Pro Arte et Studio" 1917, z. 8; "Książę Józef Poniatowski" w Teatrze Rozmaitości, "Sowizdrzał" 1917, nr 49; "Książę Józef Poniatowski" w Teatrze Rozmaitości, "Pro Arte et Studio" 1917, z. 8; "Kajus Cezar Kaligula" w Teatrze Polskim, "Pro Arte et Studio" 1918, z. 9; "Konstytucja" w Teatrze Rozmaitości, "Sowizdrzał" 1918, nr 3; "Konstytucja" w Teatrze Rozmaitości, "Pro Arte et Studio" 1918, z. 9; "Skąpiec" w Teatrze Polskim, "Pro Arte et Studio" 1918, z.10; "Głuszec" w Teatrze Rozmaitości, "Sowizdrzał" 1918, nr 9; "Wieczór Trzech Króli" w Teatrze Polskim, "Pro Arte et Studio" 1918, z. 11; "Biurokraci" w Teatrze Rozmaitości, "Sowizdrzał" 1918, nr 13; "Lekcja miłości" w Teatrze Polskim, "Sowizdrzał" 1918, nr 16; "Wet za wet" w Teatrze Polskim, "Sowizdrzał" 1918, nr 17; "Gorąca krew" w Teatrze Rozmaitości, "Pro Arte" 1919, z. 3; "Dudek" w Teatrze Letnim, "Nowa Gazeta" 1918, nr 291; "Hrabia Monte Christo" w Teatrze Letnim, "Sowizdrzał" 1918, nr 38; "Cyrulik sewilski" w Teatrze Polskim, "Pro Arte et Studio" 1918, z. 14; "Dwie cnoty" w Teatrze Polskim, "Pro Arte et Studio" 1918, z. 15; "Przyłapany" w Teatrze Letnim, "Robotnik" 1918, nr 313; "Dom otwarty" w Teatrze Polskim, "Robotnik" 1918, nr 364; "Rycerz z łabędziem" w Teatrze Rozmaitości, "Robotnik" 1918, nr 366; "Chrześniak wojenny" w Teatrze Letnim, "Robotnik" 1918, nr 373; "Gołębie serce" w Teatrze Małym, "Pro Arte" 1919, z. 1; "Mąż i żona" w Teatrze Rozmaitości, "Pro Arte" 1919, z. 3; "Szopka staropolska" w Teatrze Polskim, "Robotnik" 1919, nr 36; "Brat marnotrawny" w Teatrze Małym, "Pro Arte" 1919, z. 3; "Taniec przed zwierciadłem" w Teatrze Rozmaitości, "Pro Arte" 1919, z. 4; "Koriolan" w Teatrze Polskim, "Pro Arte" 1919, z. 5; "Kochankowie" w Teatrze Małym, "Pro Arte" 1919, z. 6; "Bez tarczy" w Teatrze Rozmaitości, "Pro Arte" 1919, z. 6; "Wędrowiec i kobieta" w Teatrze im. W. Bogusławskiego, "Kurier Poranny" 1922, nr 273; "Wesele Figara" w Teatrze Polskim, "Kurier Poranny" 1922, nr 281; "Nina" w Teatrze Małym, "Kurier Poranny" 1922, nr 284; "Zabawa w małżeństwo" w Teatrze Komedia, "Kurier Poranny" 1922, nr 286; "Ona" w Teatrze Rozmaitości, "Kurier Poranny" 1922, nr 287; "Kazimierz Kamiński w Qui Pro Quo" w Teatrze Qui Pro Quo, "Kurier Poranny" 1922, nr 308; "Pikuś contra Sherlock Holmes" w Teatrze Qui Pro Quo, "Kurier Poranny" 1922, nr 321; "Bogini niepokoju" w Teatrze Komedia, "Kurier Poranny" 1922, nr 329; "Poskromienie złośnicy" w Teatrze Rozmaitości, "Pani" 1923, nr 9-10; "Bęben - Wiera Mircewa - Papa" w Teatrze Komedia, w Teatrze Polskim, w Teatrze Letnim, "Pani" 1923, nr 11-12; "Lampa Aladyna - Poławiacz cieni - Uczta szyderców - Pan naczelnik - to ja! - Dama do towarzystwa" w Teatrze Polskim, w Teatrze Małym, w Teatrze Letnim, w Teatrze Komedia, "Pani" 1924, nr 3-4; "Komedia chrześcijańska" w Teatrze Małym, "Pani" 1924, nr 5; "Jutro pogoda" w Teatrze Komedia, "Wiadomości Literackie" 1924, nr 35; "Gdy kobieta zapragnie" w Teatrze Rozmaitości, "Wiadomości Literackie" 1924, nr 31; "Sąsiadka" w Teatrze Komedia, "Wiadomości Literackie" 1924, nr 32; "Wesoła śmierć i Szkoła gwiazd" w Teatrze Stańczyk, "Wiadomości Literackie" 1924, nr 34; "Niebieski Ptak" w Teatrze Rococo, "Wiadomości Literackie" 1924, nr 27; "Nowy Program Niebieskiego Ptaka" w Teatrze Rococo, "Wiadomości Literackie" 1924, nr 30; "Prawo pocałunku" w Teatrze Polskim, "Wiadomości Literackie" 1924, nr 33; "Prawo pocałunku - Sąsiadka - Maskota - Jutro pogoda" w Teatrze Komedia, "Pani" 1924, nr 8-9; "Kwiat pomarańczowy" w Teatrze Małym, "Wiadomości Literackie" 1924, nr 34; "Danton" w Teatrze Polskim, "Pani" 1924, nr 10-11; "Malowana żona" w Teatrze Małym, "Pani" 1924, nr 10-11; "Szofer Archibald" w Teatrze Małym, "Wiadomości Literackie" 1924, nr 43; "Świeczka zgasła - Dożywocie" w Teatrze Narodowym, "Wiadomości Literackie" 1924, nr 44; "Opowieść zimowa" w Teatrze im. Bogusławskiego, "Wiadomości Literackie" 1924, nr 44; "Rewia nr 2" w Teatrze Qui Pro Quo, "Wiadomości Literackie" 1924, nr 45; "Śmierć kochanków" w Teatrze Małym, "Wiadomości Literackie" 1924, nr 46; "Król Henryk IV" w Teatrze Polskim, "Wiadomości Literackie" 1924, nr 46; "Don Juan" w Teatrze Narodowym, "Wiadomości Literackie" 1924, nr 47; "Dożywocie - Don Juan - Król Henryk IV - Opowieść zimowa - Skalmierzanki - Święta Joanna" w Teatrze Polskim, w Teatrze im. Bogusławskiego, w Teatrze Narodowym, w Teatrze Polskim, "Pani" 1924, nr 12; "Skalmierzanki" w Teatrze im. Bogusławskiego, "Wiadomości Literackie" 1924, nr 50; "Święta Joanna" w Teatrze Polskim, "Wiadomości Literackie" 1924, nr 50; "Pan swego serca" w Teatrze Małym, "Wiadomości Literackie" 1924, nr 50; "W sieci" w Teatrze Polskim, "Wiadomości Literackie" 1925, nr 3; "Poczekalnia I klasy" w Teatrze Polskim, "Wiadomości Literackie" 1925, nr 6; "Bandurka" w Teatrze im. Bogusławskiego, "Wiadomości Literackie" 1925, nr 7; "Zamiana" w Teatrze Małym, "Wiadomości Literackie" 1925, nr 9; "Uciekła mi przepióreczka" w Teatrze Narodowym, "Wiadomości Literackie" 1925, nr 10; "Rozmowa o premierach" w Teatrze im. Bogusławskiego, w Teatrze Małym, "Pani" 1925; "Złoty płaszcz" w Teatrze im. Bogusławskiego, "Wiadomości Literackie" 1925, nr 19; "Humpa! Humpa!" w Teatrze Qui Pro Quo, "Wiadomości Literackie" 1925, nr 21; "Świętoszek" w Teatrze Polskim, "Wiadomości Literackie" 1925, nr 21;
"Dar Poranka" w Teatrze Letnim, "Wiadomości Literackie" 1926, nr 12; "Współczesna tragedia" w Teatrze Polskim, "Droga" 1929, nr 6; "Nowe średniowiecze w dramacie" w Teatrze Narodowym, "Kurier Czerwony" 1929, nr 242; "Rok polskiego dramatu i komedii" w Teatrze Polskim, w Teatrze Narodowym, w Teatrze Małym, w Teatrze Nowym, "Pamiętnik Warszawski" 1929, z. 4; "Komedia o różnych kłamstwach" w Teatrze Małym, "Express Poranny" 1930, nr 21; "Melodramat czy bujda" w Teatrze Polskim "Express Poranny" 1930, nr 51; "Mądre błazeństwo czy rozkoszne gadulstwo" w Teatrze Małym, "Kurier Czerwony" 1930, nr 51; "Dziecinny Don Juan" w Teatrze Narodowym, "Kurier Czerwony" 1930, nr 56; "Paszkwil na Matkę-Polkę" w Teatrze Letnim, "Express Poranny" 1930, nr 83; "Dyskretny Strindberg (O sztuce Zofii Nałkowskiej Dom kobiet)" w Teatrze Polskim, "Kurier Czerwony" 1930, nr 70; "Powrót Edypa" w Teatrze Comédie des Champs-Elysées, "Gazeta Polska" 1935, nr 53; "Nowa sztuka Cwodzińskiego" w Polskim Teatrze Artystów (Nowy Jork), "Tygodnik Polski" 1944, nr 10; "Premiera jak w Warszawie" w Polskim Teatrze Artystów (Nowy Jork), "Tygodnik Polski" 1944, nr 14; "Wieczór wielkiej poezji" w Polskim Teatrze Artystów (Nowy Jork), "Tygodnik Polski" 1944, nr 43; "Ostatnia premiera Polskiego Teatru Artystów" w Polskim Teatrze Artystów (Nowy Jork), "Tygodnik Polski" 1944, nr 47; "Sztuka, jakich mało" w Playhouse (Nowy Jork), "Tygodnik Polski" 1945, nr 24. W: J. Lechoń: Cudowny świat teatru. Artykuły i recenzje 1916-1962. Oprac. S. Kaszyński. Warszawa 1981.
Bibliografia przedmiotowa:

a/opracowania ogólne
Hutnikiewicz A.: Jan Lechoń 1899-1956. W: Literatura polska w okresie międzywojennym, t. II, red. J. Kądziela, Kraków 1979; Hutnikiewicz A.: Życie i śmierć poety (o twórczości Jana Lechonia). W: A. Hutnikiewicz: Portrety i szkice literackie, Warszawa 1976; Loth R.: Wstęp. W: J. Lechoń: Poezje, Wrocław 1990; Łukszo-Nowakowska W.: Jan Lechoń. Zarys życia i twórczości, Warszawa 1996; Polski słownik biograficzny. T. XVI. Red. W. Konopczyński, Wrocław 1971; Skamander. Szkice o twórczości Jana Lechonia, red. I. Opacki, Katowice 1991; Wyskiel W.: Kręgi wygnania - Jan Lechoń na obczyźnie (krąg pierwszy i drugi), Kraków 1988.
b/ opracowania szczegółowe
Januszewski T.: Posłowie. W: J. Lechoń: Fragmenty dramatyczne, oprac. T. Januszewski, Warszawa 1978; Kaszyński S.: Jana Lechonia świat teatru, "Roczniki Hamanistyczne" 1976, z. 1; Kaszyński S.: Wstęp. W: J. Lechoń: Cudowny świat teatru. Artykuły i recenzje 1916-1962, zebrał i oprac. S. Kaszyński, Warszawa 1981;Kowalski S.J.: Jan Lechoń jako redaktor i publicysta w okresie nowojorskim, Lublin 1996; Kuchtówna L.: Jan Lechoń - poeta urzeczony teatrem. W: Krytycy teatralni XX wieku. Postawy i światopoglądy, red. E. Udalska, Wrocław 1992; Szyling G: Krytyka teatralna grupy Skamander w latach 1918-1927. W: Szkice o krytyce teatralnej, red. E. Udalska, Katowice 1981.
Oprac. Dorota Szewczyk-Świerniak