Artykuły

Irzykowski na scenie? Informacja zaskakująca być może tych, którzy znają autora "Czynu i słowa" przede wszystkim jako wybitnego krytyka i teoretyka kultury i literatury. A właśnie jako komediopisarz debiutował Irzykowski, pisząc - wspólnie ze swym lwowskim kolegą, dziennikarzem Henrykiem Mohortem - jeszcze w 1896 roku społeczno-polityczną komedię satyryczną "Dobrodziej złodziei". Prapremiera jej odbyła się we Lwowie dopiero w dziesięć lat później w klimacie skandalu i paszkwilanckich polemik prasowych, w następnym zaś roku ukazała się drukiem. Był ten utwór na owe czasy oraz galicyjskie stosunki kulturalne i społeczne i rewolucyjny i rewelacyjny: łamał wszelkie zastane kanony dramatyczno-teatralne, uderzał zarówno w kryteria estetyczne jak i stosunki społeczne, autorzy narazili się więc i środowisku literackiemu i tzw. opinii społecznej.

I chociaż ta debiutancka sztuka, podobnie jak kilka późniejszych jednoaktówek wydanych w 1907 r. w tomie "Wiersze i dramaty" stanowiła jedynie margines jego twórczości krytyczno-literackiej, warto było wystawić po blisko sześćdziesięciu latach "Dobrodzieja złodziei" *) bo są już w tej sztuce pewne elementy cechujące całą późniejszą twórczość autora "Pałuby": demaskatorska pasja, niesłychanie wnikliwa analiza zjawisk kulturalnych i społecznych i wypływająca z niej trafna diagnostyka oraz niemal programowy pesymizm Irzykowskiego, wyrażający się poprzez sarkazm, ironię i drwinę.

Ponieważ omawiana komedia jest trudno dostępna, więc może słów kilka o jej konstrukcji fabularnej. Otóż w jakimś fikcyjnym państewku działają dwie społeczności: Towarzystwo Antymagnetyczne, którego akcjonariusze są ubezpieczeni od kradzieży oraz Towarzystwo Magnetyczne, zrzeszające profesjonalnych złodziei. I oto pojawia się miliarder Meteor (gra go z dużą dyscypliną aktorską - mimo "rozluźniających" sugestii i tekstu i teatru Wiesław Przewieź), który za "legalnie ukradzione" - jak sam mówi - miliony chce uszczęśliwiać ludzkość, realizując różne fantastyczne pomysły. Pragnie też uszczęśliwić społeczność Antymagnetyczny eh: uwolni ich od plagi złodziei, którym będzie wypłacał stałe pensje, oraz od innych plag społecznych, jak pijaństwo, rozpusta itp. Ten anty-Peachum (z Brechtowskiej "Opery za trzy grosze") ponosi jednak jeszcze jedną klęskę i po różnych perypetiach opuszcza społeczność Magnetycznych i Antymagnetycznych, która nie pozwoliła zaszczepić sobie "dwuszlachetnika cnotanu".

I tu kończy się groteskowa farsa i burleska, a zaczyna się rzecz serio: "Może kiedyś powrócę do was z inną, jasną i niezwyciężoną myślą narodzoną wśród gwiazd. Wtedy was zapalę - ja, Meteor!" Meteor wybiera się więc na Marsa, by założyć tam - teatr, W którym będzie pokazywał "wszystkie ziemskie świństwa i okropności". I jeszcze testament dla Klubu Oryginałów: "Zrehabilitujcie śmieszność, uprawiajcie odwagę śmieszności". Satyra na "nadczłowieka" czy tęsknota za nim?

Andrzej Ziębiński, który jako współreżyser opracował tekst, nieco natrętnie próbował go uwspółcześnić, pakując do sztuki i bombę atomową i "karabiny laserowe" i nawet pastę "Kiwi"... A Szajna? Na pomysły autorów odpowiedział zwielokrotnieniem pomysłów własnych. Znalazły się też tak nieodłączne rekwizyty, jak kosa i poduszki w czerwonych nasypach, łachmaniarska rekwizytornia na ścianach i kukły-manekiny, łyse kobiety i różne latające przedmioty, orgia efektów świetlnych i akustycznych - jednym słowem rozbuchana teatralność Szajny, rodząca się z nie zawsze chyba uświadomionych i intelektualnie kontrolowanych skojarzeń - słowem: nowa, kreowana rzeczywistość teatralna, która - podobnie jak w każdym wypadku posługiwała się obcymi tekstami - nie zawsze przylega do autorskiego tekstu. Ale przebiło się przez tę Szajnową teatralność sporo uwag, diagnoz, sentencji - przeważnie w formie paradoksów i sarkazmów - które można znaleźć również u wielu współczesnych diagnostów-moralistów.