Natan Mędrzec
Ciekawe, czy miłośników teatru i badaczy skomplikowanych zależności teatr-polityka zainteresuje fakt, że obecna telewizyjna inscenizacja dramatu Lessinga jest pierwszą w powojennej Polsce? Czy to dziwny przypadek, czy też "wyjątkowy splot okoliczności" sprawił, że ten najgorętszy chyba manifest na rzecz tolerancji, nie mógł istnieć w świadomości tylu pokoleń widzów...
"Natan mędrzec" to filozoficzna przypowieść z pogranicza baśni i wolterowskiej powiastki. Konstrukcja postaci i zdarzeń jest całkowicie wymyślona, sztuczna, ale problem pozostaje prawdziwy i dziś równie aktualny i ważny jak dwieście lat temu (dramat powstał w 1779 r.).
Miejscem akcji jest średnio-wieczna Jerozolima, Święte Miasto, w którym splatają się drogi trzech wielkich systemów religijnych: chrześcijańskiego, mahometańskiego i żydowskiego. Tytułowy bohater to bogaty Żyd, wychowujący chrześcijańską sierotę, która okaże się notabene bratanicą sułtana i siostrą krzyżowca. Trudno o bardziej skomplikowaną sytuację w dobie wypraw krzyżowych, ogólnego fanatyzmu i Jerozolimie nie znającej wyznaniowych granic. Mądrość Natana polegała na tym, że potrafił zręcznie i przekonać zarówno jerozolimskiego patriarchę, jak i "głównego" mahometanina, że nie ma religii ważnej i ważniejszej. Wszystkie zawierają w sobie elementy boskiej mądrości, a najlepsza jest ta, która jest najbliższa człowiekowi. Dziś taką wykładnię nazwalibyśmy ekumeniczną. Według filozofa Natana, tolerancja dla cudzej wiary, uczuć, poglądów i zachowań jest podstawą dla szczęścia człowieka i społeczeństwa. Krzysztof Babicki, reżyser przedstawienia zrealizowanego w gdańskim ośrodku TV, ten jakże głęboki i aktualny wydźwięk sztuki podkreślił rozwiązaniami formalnymi. Akcja przedstawienia toczy się w konwencji teatralnej próby. Aktorzy część tekstu mówią na scenie, część "prywatnie" w garderobie, bufecie itp., przyglądając się współczesnej Jerozolimie prezentowanej w bufetowym telewizorze. Nam pozostaje własny osąd twierdzenia socjologów, że między fanatyzmem, brakiem tolerancji a słabością wiary w naszych czasach istnieje bardzo silny związek. Ludzie, którzy chcieliby wierzyć i pragnęliby nawrócić na wiarę i siebie, i innych skłonni są zwykle aż do fanatycznej nietolerancji. Rzeczywistość wokół nas zdaje się ten pogląd potwierdzać, niestety.
Lessing wydał "Natana mędrca" na własny koszt, kiedy miał pewność, że jego książkę kupi tysiąc osób. Dla nich było warto. Ile osób obejrzy to przedstawienie?
***
"Zasługi Lessinga dla sceny niemieckiej są olbrzymie, był nie tytko pierwszym wybitnym dramatopisarzem, ale także ideologiem i teoretykiem teatru. Jego "Dramaturgia hamburska" odegrała w swoim czasie rolą nowatorską i do dziś uchodzi za klasyczne dzieło teatrologii, zawierające odkrywcze sformułowania w zakresie filozofii dramatu, smaku estetycznego, istoty tragiczności, jak również w zakresie reguł gry aktorskiej". (STANISŁAW MARCZAK-OBORSKI)
"Był założycielem nowej, oryginalnej niemieckiej literatury... W jego wszystkich utworach wyczuwa się wielką społeczną myśl, ten sam postępowy humanizm i tą samą "dobrą nowiną", dla której on "prostował ścieżki" ...Jego styl jest podobny do stylu rzymskich budowli: największa trwałość przy największej prostocie...". (HENRYK HEINE)
"Potrafił pan połączyć swoją religią z tolerancją, jaką nie może się poszczycić żadna inna. Równocześnie tak gruntownie i jasno uzasadnił pan konieczność nieograniczonej tolerancji wobec każdej religii, że i nasz kościół będzie musiał wreszcie pomyśleć o tym, aby uwolnić swoją religią od wszystkiego, co obciąża i uciska sumienie". - pisał IMMANUEL KANT do MOSESA MENDELSSOHNA, prototypu postaci Natana mędrca.
